Εισαγωγή
Οι ύστεροι Βυζαντινοί αιώνες ήταν αναμφίβολα από τους δραματικότερους της Ελληνικής ιστορίας. Μετά από μια περίοδο ακμής και οικονομικής ευημερίας που κορυφώθηκε τα χρόνια του Βασιλείου Β' του Βουλγαροκτόνου, η Βυζαντινή αυτοκρατορία βυθίστηκε απότομα στην παρακμή εξαιτίας της διαφθοράς των διαδόχων του. Η ήττα των Βυζαντινών στη μάχη του Ματζικερτ το 1071, και η εκμετάλλευση των Τουρκικών επιδρομών από τις αριστοκρατικές οικογένειες για να ρίξουν τον Ρωμανό Δ' Διογένη επειδή αποτελούσε εμπόδιο στα σχέδιά τους, είναι επαρκείς ενδείξεις της κατάστασης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά το 1025.
Η πολιτική και οικονομική παρακμή του Βυζαντίου εκείνα τα έτη δεν αποτελεί μυστήριο: μετά από κάθε ακμή επέρχεται η παρακμή, και η Βυζαντινή αυτοκρατορία είχε ακμάσει. Σε κάθε αυτοκρατορία του κόσμου υπάρχει και διαφθορά, και αυτή βρίσκει πάντα έδαφος σε περιόδους ακμής και ευμάρειας. Η διαφθορά είναι ο κοινός παρονομαστής της παρακμής όλων των μεγάλων αυτοκρατοριών -και η Βυζαντινή δεν αποτελεί εξαίρεση.
Μετά από περίπου δύο αιώνες διακυβέρνησης ηγεμόνων που αποδείχθηκαν, για διάφορους λόγους, ανίκανοι να ανακόψουν και να αντιστρέψουν την παρακμή αυτή, η Βυζαντινή αυτοκρατορία κατελύθη το 1204, όταν κατά την Δ' σταυφοροφία οι Φράγκοι με τις ευλογίες του Βατικανού και της δημοκρατίας της Βενετίας, κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη σηματοδοτώντας το (προσωρινό, όπως αποδείχθηκε) τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Την κατάληψή της ακολούθησε ένα άνευ προηγουμένου πλιάτσικο στα ιερά της και όχι μόνο, που κάνει το αντίστοιχο της κατάληψης της Ζάρα δυο χρόνια νωρίτερα, στα πλαίσια της ίδιας σταυροφορίας, να ωχριά. Ο σκοπός των σταυροφόρων, ειδικά σε εκείνη την επιδρομή, ήταν καθαρά ο προσπορισμός οικονομικού ωφέλους. Ακόμα και αν δεχτούμε ότι κατά την πρώτη σταυροφορία υπήρχαν θρησκευτικά και ιδεαλιστικά κίνητρα, στις επόμενες, και δη στην τέταρτη, τα κίνητρα και τα αίτια ήταν πολιτικά και οικονομικά, πράγμα που απέδειξαν περίτρανα οι Λατίνοι στις επιδρομές τους στο Βυζάντιο.
Στα εδάφη της διαλυθείσας Βυζαντινής αυτοκρατορίας ιδρύθηκαν πολυάριθμα φραγκικά και ελληνικά κρατίδια, με σημαντικότερα την Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και την αυτοκρατορία της Νίκαιας αντίστοιχα. Η τελευταία δεν ήταν το μόνο κρατικό μόρφωμα που διεκδικούσε την ηγεμονία επί των Ελλήνων: η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και το δεσποτάτο της Ηπείρου επίσης απέβλεπαν στην ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, με τον ηγέτη της καθεμιας να θεωρεί εαυτόν νόμιμο διάδοχο του αυτοκράτορα των Ρωμαίων -όπως αυτοαποκαλούνταν οι Βυζαντινοί.
Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, ακολούθησε δική της ιστορική πορεία μέχρι την κατάλυσή της το 1461, ενώ οι της Ηπείρου και της Νίκαιας συνέχισαν να επιδιώκουν την επικράτηση στον ελλαδικό χώρο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την έχθρα μεταξύ των αυτοκρατοριών αυτών, που ιδανικά θα συνεσπειρώνοντο εναντίον των σταυροφόρων, είτε στο όνομα της ορθοδοξίας, είτε στο όνομα κάποιου είδους εθνικής ενότητας. Δυστυχώς, οι Έλληνες πάντοτε άφηναν κατά μέρους τα όποια κοινά τους συνέδεαν όταν επρόκειτο για τοπικιστικούς και προσωπικούς ανταγωνισμούς.
Σχεδόν έξι δεκαετίες μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, την εποχή που η -βραχύβια, όπως αποδείχθηκε- Λατινική αυτοκρατορία είχε αποδυναμωθεί, ένας χαρισματικός ηγέτης ανέλαβε τα ηνία της αυτοκρατορίας της Νίκαιας και εκπλήρωσε τον σκοπό των ιδρυτών της, την ανακατάληψη της πρωτεύουσας της πάλαι ποτε Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο αυτοκράτορας αυτός -ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους των Βυζαντινών χρόνων- ήταν ο ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων, Μιχαήλ Η'.
Σε μια απ'τις πιο ταραγμένες εποχές της ανθρωπότητας, στους σκοτεινότερους αιώνες της Ευρωπαϊκής ιστορίας, ο Μιχαήλ προσπάθησε με κάθε θεμιτό και αθέμιτο μέσο όχι μόνο να αναστήσει τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, αλλά και να την καταστήσει κυρίαρχη στη Μικρά Ασία. Δεδομένων των διεθνών συνθηκών, της οικονομικής κατάστασης της αυτοκρατορίας, των εχθρικών προς την αυτοκρατορία κρατών που τη περιέβαλλαν, και του κινδύνου απ'τη δύση, το εγχείρημα της επαναμετατροπής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας σε κυρίαρχη δύναμη των εδαφών που κάποτε κατείχε ήταν εξαρχής καταδικασμένο σε αποτυχία.
Στη μη-επίτευξή του συνέβαλαν και οι πολιτικές κινήσεις του αυτοκράτορος, που λόγω της αδυναμίας των περισσοτέρων να κατανοήσουν τις διεθνείς συνθήκες και την έννοια της διπλωματίας, δημιούργησαν στις τάξεις του λαού όσο και των κληρικών τόση αντιπάθεια για το πρόσωπό του, που είναι απορίας άξιο πώς κρατήθηκε στην εξουσία. Επρόκειτο αναμφίβολα περί ενός δυναμικού ηγέτη με ατσάλινη θέληση και μεγάλη πολιτική οξυδέρκεια, που, όπως συμβαίνει πολλές φορές με τους μεγάλους ηγέτες, το έργο του δεν αναγνωρίστηκε όσο βρισκόταν εν ζωή.
Παρά ορισμένες άτσαλες κινήσεις του σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο και ορισμένες πράξεις αμφιβόλου ηθικής τις οποίες τέλεσε για να έρθει και να διατηρηθεί στην εξουσία, κατάφερε με τα πεπραγμένα του να εξασφαλίσει στη Βυζαντινή αυτοκρατορία άλλους δύο αιώνες ζωής. Πιθανότατα αν δεν ήταν ο Μιχαήλ αλλά κάποιος άλλος στη θέση του, η ανάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας να αποδεικνυόταν πολύ πιο σύντομη.
Η άνοδος του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου
Ως τόπος καταγωγής των Παλαιολόγων θεωρείται το Viterbo της Ιταλίας -παρόλο που δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις για την εν λόγω υπόθεση. Μόνη ένδειξη υπέρ της είναι το όνομα της πόλης, το οποίο έχει, στα Λατινικά, την ίδια έννοια με το επίθετο "Παλαιολόγος" (vetus verbus = παλαιός λόγος). Οι Παλαιολόγοι συναντώνται πρώτη φορά κατά τη διακυβέρνηση του Ρωμανού Δ' Διογένη (βλ. μάχη του Ματζικέρτ), όταν το πρώτο γνωστό μέλος της οικογένειας, ο Νικηφόρος, στράφηκε μαζί με άλλους εναντίον του αυτοκράτορα. Μέλη της οικογένειας έκτοτε ανέλαβαν διάφορα πόστα στα ανώτατα κλιμάκια του Ρωμαϊκού στρατού και συγκαταλέγονταν στους ισχυρότερους στρατιωτικούς της αυτοκρατορίας. Ο Μιχαήλ δεν θα αποτελούσε εξαίρεση, και διακρίθηκε ως στρατιωτικός από νεαρή ηλικία
Κατά την διάρκεια της βασιλείας του Ιωάννη Βατάτζη στη Νίκαια κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία θεωρούμενος ως συνωμότης κατά του αυτοκράτορος. Δεν μπορούμε να αποφανθούμε ως προς το κατά πόσο αληθείς ήταν οι κατηγορίες. Γεγονός είναι ότι αθωώθηκε ελλείψει στοιχείων, πράγμα ωστόσο που δεν άλλαξε τη δυσπιστία της αυτοκρατορικής οικογένειας για το άτομό του. Και η οποία, τελικά, αποδείχθηκε δικαιολογημένη.
Μετά τον θάνατο του Ιωάννη Βατάτζη, ο Μιχαήλ υπηρέτησε στον Σελτζουκικό στρατό του Ρουμ ως μισθοφόρος, ενώ σύντομα διορίστηκε αρχηγός των χριστιανών μισθοφόρων του στρατεύματος. Όταν ο διάδοχος του Βατάτζη, Θεόδωρος Β' Λάσκαρης, εκστράτευσε κατά των Βουλγάρων, ανακάλεσε τον Μιχαήλ στη Νίκαια και τον διόρισε διοικητή της Βιθυνίας και της Νίκαιας αφήνοντας κατά μέρους τη δυσπιστία του.
Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας ο Μιχαήλ κατηγορήθηκε εκ νέου για συνωμοσία εναντίον του αυτοκράτορος, αλλά για άλλη μια φορά αθωώθηκε λόγω ελλιπών στοιχείων. Όταν ο Θεόδωρος απεβίωσε το 1258 άφησε την εξουσία στον οχτάχρονο γιο του, Ιωάννη Λάσκαρη, εκ μέρους του οποίου κυβέρνησαν, για ευνόητους λόγους, ο Γεώργιος Μουζάλων και ο Πατριάρχης Αρσένιος.
Ο Μιχαήλ εξοργίστηκε από το γεγονός αυτό. Θεώρησε ότι, κατέχοντας τη διόλου ασήμαντη θέση του διοικητή της Νίκαιας, έπρεπε αν όχι να στεφθεί ο ίδιος αυτοκράτωρ, σίγουρα να κυβερνήσει εκ μέρους του Ιωάννη. Με την επιρροή που είχε ο Μιχαήλ στο στράτευμα ο Μουζάλων δεν επέπρωτο να κυβερνήσει επί μακρόν.
Στο μνημόσυνο του Θεοδώρου ένα εξαγριωμένο πλήθος στρατιωτών εισέβαλε στη μονή όπου βρίσκονταν οι αδερφοί Μουζάλωνες και τους δολοφόνησε με απίστευτη αγριότητα. Ήταν τέτοιο το μένος του πλήθους εναντίον τους που τα κομμάτια του Γεωργίου έπρεπε να μαζευτούν αργότερα σε σάκο για να ταφεί. Είχε προηγηθεί η δολοφονία του γραμματέως του Μουζάλωνος, τον οποίον πέρασαν για τον ίδιο, και όταν συνειδητοποίησαν το λάθος τους εξαγριώθηκαν ακόμα περισσότερο απ'ο,τι πριν, όταν τον γιουχαραν μόλις πλησίασε τον τάφο του Θεοδώρου.
Η οργή των στρατιωτών οφειλόταν πιθανότατα στο ότι δεν τους έδωσε τα χρηματικά ποσά που έδιναν συνήθως οι προσφάτως στεφθέντες αυτοκράτορες ή αυτοί που κυβερνούσαν εκ μέρους τους. Αλλά θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι το πλήθος υποκινήθηκε από τον Μιχαήλ, ο οποίος αργότερα
Οι ύστεροι Βυζαντινοί αιώνες ήταν αναμφίβολα από τους δραματικότερους της Ελληνικής ιστορίας. Μετά από μια περίοδο ακμής και οικονομικής ευημερίας που κορυφώθηκε τα χρόνια του Βασιλείου Β' του Βουλγαροκτόνου, η Βυζαντινή αυτοκρατορία βυθίστηκε απότομα στην παρακμή εξαιτίας της διαφθοράς των διαδόχων του. Η ήττα των Βυζαντινών στη μάχη του Ματζικερτ το 1071, και η εκμετάλλευση των Τουρκικών επιδρομών από τις αριστοκρατικές οικογένειες για να ρίξουν τον Ρωμανό Δ' Διογένη επειδή αποτελούσε εμπόδιο στα σχέδιά τους, είναι επαρκείς ενδείξεις της κατάστασης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά το 1025.
Η πολιτική και οικονομική παρακμή του Βυζαντίου εκείνα τα έτη δεν αποτελεί μυστήριο: μετά από κάθε ακμή επέρχεται η παρακμή, και η Βυζαντινή αυτοκρατορία είχε ακμάσει. Σε κάθε αυτοκρατορία του κόσμου υπάρχει και διαφθορά, και αυτή βρίσκει πάντα έδαφος σε περιόδους ακμής και ευμάρειας. Η διαφθορά είναι ο κοινός παρονομαστής της παρακμής όλων των μεγάλων αυτοκρατοριών -και η Βυζαντινή δεν αποτελεί εξαίρεση.
Μετά από περίπου δύο αιώνες διακυβέρνησης ηγεμόνων που αποδείχθηκαν, για διάφορους λόγους, ανίκανοι να ανακόψουν και να αντιστρέψουν την παρακμή αυτή, η Βυζαντινή αυτοκρατορία κατελύθη το 1204, όταν κατά την Δ' σταυφοροφία οι Φράγκοι με τις ευλογίες του Βατικανού και της δημοκρατίας της Βενετίας, κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη σηματοδοτώντας το (προσωρινό, όπως αποδείχθηκε) τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Την κατάληψή της ακολούθησε ένα άνευ προηγουμένου πλιάτσικο στα ιερά της και όχι μόνο, που κάνει το αντίστοιχο της κατάληψης της Ζάρα δυο χρόνια νωρίτερα, στα πλαίσια της ίδιας σταυροφορίας, να ωχριά. Ο σκοπός των σταυροφόρων, ειδικά σε εκείνη την επιδρομή, ήταν καθαρά ο προσπορισμός οικονομικού ωφέλους. Ακόμα και αν δεχτούμε ότι κατά την πρώτη σταυροφορία υπήρχαν θρησκευτικά και ιδεαλιστικά κίνητρα, στις επόμενες, και δη στην τέταρτη, τα κίνητρα και τα αίτια ήταν πολιτικά και οικονομικά, πράγμα που απέδειξαν περίτρανα οι Λατίνοι στις επιδρομές τους στο Βυζάντιο.
Στα εδάφη της διαλυθείσας Βυζαντινής αυτοκρατορίας ιδρύθηκαν πολυάριθμα φραγκικά και ελληνικά κρατίδια, με σημαντικότερα την Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και την αυτοκρατορία της Νίκαιας αντίστοιχα. Η τελευταία δεν ήταν το μόνο κρατικό μόρφωμα που διεκδικούσε την ηγεμονία επί των Ελλήνων: η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και το δεσποτάτο της Ηπείρου επίσης απέβλεπαν στην ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, με τον ηγέτη της καθεμιας να θεωρεί εαυτόν νόμιμο διάδοχο του αυτοκράτορα των Ρωμαίων -όπως αυτοαποκαλούνταν οι Βυζαντινοί.
Η κυρίως Ελλάδα και η Μικρά Ασία μετά την τέταρτη σταυροφορία.
Τα Ελληνικά κράτη ανταγωνίζονταν έντονα μεταξύ τους
για την εξουσία επί των ορθόδοξων πληθυσμών.
(πηγή εικόνας: wikipedia.org)
Σχεδόν έξι δεκαετίες μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, την εποχή που η -βραχύβια, όπως αποδείχθηκε- Λατινική αυτοκρατορία είχε αποδυναμωθεί, ένας χαρισματικός ηγέτης ανέλαβε τα ηνία της αυτοκρατορίας της Νίκαιας και εκπλήρωσε τον σκοπό των ιδρυτών της, την ανακατάληψη της πρωτεύουσας της πάλαι ποτε Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο αυτοκράτορας αυτός -ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους των Βυζαντινών χρόνων- ήταν ο ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων, Μιχαήλ Η'.
Ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος -μια από τις πιο
αμφιλεγόμενες μορφές της Βυζαντινής ιστορίας
(εικόνα: wikipedia.org)
Στη μη-επίτευξή του συνέβαλαν και οι πολιτικές κινήσεις του αυτοκράτορος, που λόγω της αδυναμίας των περισσοτέρων να κατανοήσουν τις διεθνείς συνθήκες και την έννοια της διπλωματίας, δημιούργησαν στις τάξεις του λαού όσο και των κληρικών τόση αντιπάθεια για το πρόσωπό του, που είναι απορίας άξιο πώς κρατήθηκε στην εξουσία. Επρόκειτο αναμφίβολα περί ενός δυναμικού ηγέτη με ατσάλινη θέληση και μεγάλη πολιτική οξυδέρκεια, που, όπως συμβαίνει πολλές φορές με τους μεγάλους ηγέτες, το έργο του δεν αναγνωρίστηκε όσο βρισκόταν εν ζωή.
Παρά ορισμένες άτσαλες κινήσεις του σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο και ορισμένες πράξεις αμφιβόλου ηθικής τις οποίες τέλεσε για να έρθει και να διατηρηθεί στην εξουσία, κατάφερε με τα πεπραγμένα του να εξασφαλίσει στη Βυζαντινή αυτοκρατορία άλλους δύο αιώνες ζωής. Πιθανότατα αν δεν ήταν ο Μιχαήλ αλλά κάποιος άλλος στη θέση του, η ανάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας να αποδεικνυόταν πολύ πιο σύντομη.
Η άνοδος του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου
- Γέννηση και πρώτα χρόνια - Κυβερνήτης της Νίκαιας
Ως τόπος καταγωγής των Παλαιολόγων θεωρείται το Viterbo της Ιταλίας -παρόλο που δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις για την εν λόγω υπόθεση. Μόνη ένδειξη υπέρ της είναι το όνομα της πόλης, το οποίο έχει, στα Λατινικά, την ίδια έννοια με το επίθετο "Παλαιολόγος" (vetus verbus = παλαιός λόγος). Οι Παλαιολόγοι συναντώνται πρώτη φορά κατά τη διακυβέρνηση του Ρωμανού Δ' Διογένη (βλ. μάχη του Ματζικέρτ), όταν το πρώτο γνωστό μέλος της οικογένειας, ο Νικηφόρος, στράφηκε μαζί με άλλους εναντίον του αυτοκράτορα. Μέλη της οικογένειας έκτοτε ανέλαβαν διάφορα πόστα στα ανώτατα κλιμάκια του Ρωμαϊκού στρατού και συγκαταλέγονταν στους ισχυρότερους στρατιωτικούς της αυτοκρατορίας. Ο Μιχαήλ δεν θα αποτελούσε εξαίρεση, και διακρίθηκε ως στρατιωτικός από νεαρή ηλικία
Κατά την διάρκεια της βασιλείας του Ιωάννη Βατάτζη στη Νίκαια κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία θεωρούμενος ως συνωμότης κατά του αυτοκράτορος. Δεν μπορούμε να αποφανθούμε ως προς το κατά πόσο αληθείς ήταν οι κατηγορίες. Γεγονός είναι ότι αθωώθηκε ελλείψει στοιχείων, πράγμα ωστόσο που δεν άλλαξε τη δυσπιστία της αυτοκρατορικής οικογένειας για το άτομό του. Και η οποία, τελικά, αποδείχθηκε δικαιολογημένη.
Μετά τον θάνατο του Ιωάννη Βατάτζη, ο Μιχαήλ υπηρέτησε στον Σελτζουκικό στρατό του Ρουμ ως μισθοφόρος, ενώ σύντομα διορίστηκε αρχηγός των χριστιανών μισθοφόρων του στρατεύματος. Όταν ο διάδοχος του Βατάτζη, Θεόδωρος Β' Λάσκαρης, εκστράτευσε κατά των Βουλγάρων, ανακάλεσε τον Μιχαήλ στη Νίκαια και τον διόρισε διοικητή της Βιθυνίας και της Νίκαιας αφήνοντας κατά μέρους τη δυσπιστία του.
Ο διάδοχος του Ιωάννη Βατάτζη, Θεόδωρος Β' Λάσκαρης.
Η επιλογή του Γεωργίου Μουζάλωνος από εκείνον για τη
θέση του προστάτη του διαδόχου Ιωάννη εξόργισε τον Μιχαήλ.
Ο Μιχαήλ εξοργίστηκε από το γεγονός αυτό. Θεώρησε ότι, κατέχοντας τη διόλου ασήμαντη θέση του διοικητή της Νίκαιας, έπρεπε αν όχι να στεφθεί ο ίδιος αυτοκράτωρ, σίγουρα να κυβερνήσει εκ μέρους του Ιωάννη. Με την επιρροή που είχε ο Μιχαήλ στο στράτευμα ο Μουζάλων δεν επέπρωτο να κυβερνήσει επί μακρόν.
Στο μνημόσυνο του Θεοδώρου ένα εξαγριωμένο πλήθος στρατιωτών εισέβαλε στη μονή όπου βρίσκονταν οι αδερφοί Μουζάλωνες και τους δολοφόνησε με απίστευτη αγριότητα. Ήταν τέτοιο το μένος του πλήθους εναντίον τους που τα κομμάτια του Γεωργίου έπρεπε να μαζευτούν αργότερα σε σάκο για να ταφεί. Είχε προηγηθεί η δολοφονία του γραμματέως του Μουζάλωνος, τον οποίον πέρασαν για τον ίδιο, και όταν συνειδητοποίησαν το λάθος τους εξαγριώθηκαν ακόμα περισσότερο απ'ο,τι πριν, όταν τον γιουχαραν μόλις πλησίασε τον τάφο του Θεοδώρου.
Η οργή των στρατιωτών οφειλόταν πιθανότατα στο ότι δεν τους έδωσε τα χρηματικά ποσά που έδιναν συνήθως οι προσφάτως στεφθέντες αυτοκράτορες ή αυτοί που κυβερνούσαν εκ μέρους τους. Αλλά θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι το πλήθος υποκινήθηκε από τον Μιχαήλ, ο οποίος αργότερα
