Εισαγωγή
Είχα πρόσφατα μια συζήτηση με το διαχειριστή σχετικά γνωστής σελίδας στο facebook με αφορμή μια δημοσίευσή του, στην οποία ισχυρίστηκε πως κανένας δεν γεννιέται κάπως και ότι είμαστε θύματα του περιβάλλοντος -κοινωνικού τε και οικογενειακού. Ως εκ τούτου, ακόμα και κάποιος που έχει διαπράξει ένα ειδεχθές έγκλημα χρειάζεται περισσότερο βοήθεια παρά βία και τιμωρία. Η δημοσίευση αυτή έδωσε μια καλή αφορμή για ενδιαφέρουσες συζητήσεις, αλλά και θλιβερές παρατηρήσεις.
Μια εξ'αυτών αφορά στο πόσοι φαίνεται να υιοθετούν αυτή τη -μάλλον τραβηγμένη- άποψη περί περιορισμένης ατομικής ευθύνης των εγκληματιών: στο δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα, αν και υπάρχουν αυτοί (κυρίως μεταξύ των λιγότερο καλλιεργημένων) που μιλάνε για θανατικές ποινές και ευνουχισμούς εγκληματιών, τείνει να κυριαρχήσει -ιδίως σε νομικό επίπεδο- το άλλο άκρο, εκείνο που θέλει τους ταλαίπωρους εγκληματίες να είναι οι ίδιοι θύματα της κοινωνίας ή, σύμφωνα με τους των θετικών επιστημών, των γονιδίων και των έμφυτων παρορμήσεών τους.
Το κατά πόσον ευθύνονται τα γονίδια ήταν και η αρχή της διαφωνίας μου με το συντάκτη -ο οποίος φαίνεται να υιοθετεί την επικρατούσα άποψη, των θεωρητικών κλάδων, που αποδίδει την ευθύνη των προσωπικών μας ιδιοσυγκρασιών ή και εγκληματικών τάσεων σε βιώματα. Αν και έχει και αυτή κάποια ατράνταχτα επιχειρήματα (θα αναλυθούν παρακάτω), υπάρχει και πληθώρα αποδείξων ότι οι εγκληματικές τάσεις, ιδίως για τα βίαια εγκλήματα, ανάγεται σε βιολογικούς παράγοντες.
Εγκληματική συμπεριφορά: γενετικά προκαθορισμένη ή αμιγώς ψυχολογική;
Έρευνες που έχουν γίνει σε δίδυμα, αλλά και σε εν βρεφικῂ ηλικιᾳ υιοθετηθέντα παιδιά εγκληματιών, δείχνουν πως υπάρχει -ισχυρή ενίοτε- γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα (ένα παράδειγμα) -χωρίς όμως αυτό να συνεπάγεται πως είναι απαραίτητο πως θα "εκφραστούν" τα γονίδια που ευθύνονται για αυτό.
Υπάρχουν διάφοροι μηχανισμοί μέσω του οποίο τα γονίδια μπορούν να παίξουν ρόλο σ'αυτό. Ένας, φερ'ειπείν, είναι το πώς τα γονίδια επηρεάζουν τα επίπεδα τεστοστερόνης στο σώμα, αλλά και το πώς επιδρά αυτή στον εγκέφαλο, γιατί τα υψηλά επίπεδα αυτής μπορούν να οδηγήσουν σε αυξημένη επιθετικότητα αλλά δεν συμβαίνει σε όλους κάτι τέτοιο: θα βρει κανείς πολλά άτομα με υψηλά επίπεδα τεστοστερόνης που έχουν πλήρη αυτοσυγκράτηση και "δεν πειράζουν μύγα", οπότε το πώς μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές είναι ζήτημα αλληλεπίδρασης γονιδίων (μπορεί να υπάρχουν γονίδια που προϋποθέτουν υψηλή τεστοστερόνη για να εκφραστούν, και να είναι αυτά που οδηγούν σε επιθετικότητα) και εγκεφαλικής δομής.
Όσον αφορά στην τελευταία, οι έρευνες δείχνουν ότι οι εγκληματίες τείνουν να έχουν πιο ατροφικό προμετωπιαίο φλοιό -που συνεισφέρει στη λήψη αποφάσεων αλλά και στο κατά πόσον είναι κάποιος εμπαθής και αλτρουιστής. Υπάρχουν και έρευνες που υποδεικνύουν πως οι βίαιοι εγκληματίες τείνουν να έχουν προβληματικό limbic system, που παίζει ρόλο στο συναίσθημα και στο κατά πόσον επικρατεί επί της λογικής, όπως υπάρχουν και οι έρευνες που δείχνουν πως οι εγκληματίες τείνουν να έχουν χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης (IQ).
Είναι αδιαμφισβήτητος ο ρόλος της εγκεφαλικής δομής στις συμπεριφορές κάποιου, δεδομένου ότι βασικά είμαστε ο εγκέφαλός μας (και μάλλον όχι κάποια άυλη οντότητα που θα επιζήσει και μετά το βιολογικό μας θάνατο), και αν αυτός βγει ελαττωματικός μάλλον θα βγούμε προβληματικοί και οι ίδιοι.
Παρ'όλα αυτά, φαίνεται να ισχύει και εδώ ό,τι και για τις καρδιοπάθειες, και ο ρόλος του περιβάλλοντος είναι επίσης αδιαμφισβήτητος: όπως κάποιος μπορεί να γεννηθεί με γενετική προδιάθεση για καρδιοπάθειες αλλά ουδέποτε να του "χτυπήσουν τη πόρτα" επειδή κάνει υγιεινή ζωή και διατροφή, έτσι μπορεί κάποιος να γεννηθεί με γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα αλλά να μη γίνει ποτέ εγκληματίας επειδή εκπαιδεύτηκε και συνειδητοποιήθηκε κατάλληλα. Αντίστοιχα, μπορεί κάποιος να πάθει καρδιακό από μακροχρόνια, κάκιστη διατροφή, όπως μπορεί κάποιος να γεννηθεί χωρίς "εγκληματικά" γονίδια και να γίνει εγκληματίας από μακροχρόνια, κάκιστα βιώματα και προκύψασες ανάγκες.
Εξίσου αδιάσειστες είναι και οι ενδείξεις ότι σε τεράστιο βαθμό η επιθετικότητα εξαρτάται από το κοινωνικό περιβάλλον: με βάση τις στατιστικές, κατά την αρχαιότητα και το μεσαίωνα η πιθανότητα να φονεύσει ή να φονευθεί κάποιος εν καιρῲ ειρήνης ήταν σημαντικά υψηλότερη από σήμερα (παράδειγμα, [πηγή: "the better angels of our nature" του Steven Pinker]), και πριν κάπου έναν αιώνα ανάμεσα στη σημερινή και τη μεσαιωνική. Άλλαξε το γονιδίωμα του ανθρώπου σε διάστημα λίγων δεκαετιών ή και αιώνων; Ή μήπως απλά εξαρτάται από το περιβάλλον κατά πόσον θα εκφραστεί, και επομένως όλα εξαρτώνται από το τρόπο ζωής και το κοινωνικό περίγυρο;
Οι των θεωρητικών επιστημών έχουν λοιπόν αυτό το πολύ δυνατό χαρτί στα χέρια τους, που κατέστησε επικρατούσες και τις περί κοινωνικής επίδρασης στην εγκληματικότητα θεωρίες τους: την δραματική και εντυπωσιακή μείωση της χρήσης βίας στις κοινωνίες τις τελευταίες δεκαετίες, που δείχνει πόσο μεγάλη είναι η επίδραση του περιβάλλοντος στις ημών συμπεριφορές.
Γεγονός όμως είναι ότι, ανεξάρτητα από το ρόλο που παίζει το περιβάλλον, σίγουρα πολλοί γεννιούνται με εγκληματικές ροπές. Υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι με κακά βιώματα και κακές επιρροές, αλλά δεν έγιναν όλοι κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες -όπως υπάρχουν κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες που είχαν μια φυσιολογική ζωή. Και, περιέργως, εκείνοι που διαπράττουν
Είχα πρόσφατα μια συζήτηση με το διαχειριστή σχετικά γνωστής σελίδας στο facebook με αφορμή μια δημοσίευσή του, στην οποία ισχυρίστηκε πως κανένας δεν γεννιέται κάπως και ότι είμαστε θύματα του περιβάλλοντος -κοινωνικού τε και οικογενειακού. Ως εκ τούτου, ακόμα και κάποιος που έχει διαπράξει ένα ειδεχθές έγκλημα χρειάζεται περισσότερο βοήθεια παρά βία και τιμωρία. Η δημοσίευση αυτή έδωσε μια καλή αφορμή για ενδιαφέρουσες συζητήσεις, αλλά και θλιβερές παρατηρήσεις.
Μια εξ'αυτών αφορά στο πόσοι φαίνεται να υιοθετούν αυτή τη -μάλλον τραβηγμένη- άποψη περί περιορισμένης ατομικής ευθύνης των εγκληματιών: στο δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα, αν και υπάρχουν αυτοί (κυρίως μεταξύ των λιγότερο καλλιεργημένων) που μιλάνε για θανατικές ποινές και ευνουχισμούς εγκληματιών, τείνει να κυριαρχήσει -ιδίως σε νομικό επίπεδο- το άλλο άκρο, εκείνο που θέλει τους ταλαίπωρους εγκληματίες να είναι οι ίδιοι θύματα της κοινωνίας ή, σύμφωνα με τους των θετικών επιστημών, των γονιδίων και των έμφυτων παρορμήσεών τους.
Το κατά πόσον ευθύνονται τα γονίδια ήταν και η αρχή της διαφωνίας μου με το συντάκτη -ο οποίος φαίνεται να υιοθετεί την επικρατούσα άποψη, των θεωρητικών κλάδων, που αποδίδει την ευθύνη των προσωπικών μας ιδιοσυγκρασιών ή και εγκληματικών τάσεων σε βιώματα. Αν και έχει και αυτή κάποια ατράνταχτα επιχειρήματα (θα αναλυθούν παρακάτω), υπάρχει και πληθώρα αποδείξων ότι οι εγκληματικές τάσεις, ιδίως για τα βίαια εγκλήματα, ανάγεται σε βιολογικούς παράγοντες.
Εγκληματική συμπεριφορά: γενετικά προκαθορισμένη ή αμιγώς ψυχολογική;
Έρευνες που έχουν γίνει σε δίδυμα, αλλά και σε εν βρεφικῂ ηλικιᾳ υιοθετηθέντα παιδιά εγκληματιών, δείχνουν πως υπάρχει -ισχυρή ενίοτε- γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα (ένα παράδειγμα) -χωρίς όμως αυτό να συνεπάγεται πως είναι απαραίτητο πως θα "εκφραστούν" τα γονίδια που ευθύνονται για αυτό.
Υπάρχουν διάφοροι μηχανισμοί μέσω του οποίο τα γονίδια μπορούν να παίξουν ρόλο σ'αυτό. Ένας, φερ'ειπείν, είναι το πώς τα γονίδια επηρεάζουν τα επίπεδα τεστοστερόνης στο σώμα, αλλά και το πώς επιδρά αυτή στον εγκέφαλο, γιατί τα υψηλά επίπεδα αυτής μπορούν να οδηγήσουν σε αυξημένη επιθετικότητα αλλά δεν συμβαίνει σε όλους κάτι τέτοιο: θα βρει κανείς πολλά άτομα με υψηλά επίπεδα τεστοστερόνης που έχουν πλήρη αυτοσυγκράτηση και "δεν πειράζουν μύγα", οπότε το πώς μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές είναι ζήτημα αλληλεπίδρασης γονιδίων (μπορεί να υπάρχουν γονίδια που προϋποθέτουν υψηλή τεστοστερόνη για να εκφραστούν, και να είναι αυτά που οδηγούν σε επιθετικότητα) και εγκεφαλικής δομής.
Όσον αφορά στην τελευταία, οι έρευνες δείχνουν ότι οι εγκληματίες τείνουν να έχουν πιο ατροφικό προμετωπιαίο φλοιό -που συνεισφέρει στη λήψη αποφάσεων αλλά και στο κατά πόσον είναι κάποιος εμπαθής και αλτρουιστής. Υπάρχουν και έρευνες που υποδεικνύουν πως οι βίαιοι εγκληματίες τείνουν να έχουν προβληματικό limbic system, που παίζει ρόλο στο συναίσθημα και στο κατά πόσον επικρατεί επί της λογικής, όπως υπάρχουν και οι έρευνες που δείχνουν πως οι εγκληματίες τείνουν να έχουν χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης (IQ).
Είναι αδιαμφισβήτητος ο ρόλος της εγκεφαλικής δομής στις συμπεριφορές κάποιου, δεδομένου ότι βασικά είμαστε ο εγκέφαλός μας (και μάλλον όχι κάποια άυλη οντότητα που θα επιζήσει και μετά το βιολογικό μας θάνατο), και αν αυτός βγει ελαττωματικός μάλλον θα βγούμε προβληματικοί και οι ίδιοι.
Παρ'όλα αυτά, φαίνεται να ισχύει και εδώ ό,τι και για τις καρδιοπάθειες, και ο ρόλος του περιβάλλοντος είναι επίσης αδιαμφισβήτητος: όπως κάποιος μπορεί να γεννηθεί με γενετική προδιάθεση για καρδιοπάθειες αλλά ουδέποτε να του "χτυπήσουν τη πόρτα" επειδή κάνει υγιεινή ζωή και διατροφή, έτσι μπορεί κάποιος να γεννηθεί με γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα αλλά να μη γίνει ποτέ εγκληματίας επειδή εκπαιδεύτηκε και συνειδητοποιήθηκε κατάλληλα. Αντίστοιχα, μπορεί κάποιος να πάθει καρδιακό από μακροχρόνια, κάκιστη διατροφή, όπως μπορεί κάποιος να γεννηθεί χωρίς "εγκληματικά" γονίδια και να γίνει εγκληματίας από μακροχρόνια, κάκιστα βιώματα και προκύψασες ανάγκες.
Εξίσου αδιάσειστες είναι και οι ενδείξεις ότι σε τεράστιο βαθμό η επιθετικότητα εξαρτάται από το κοινωνικό περιβάλλον: με βάση τις στατιστικές, κατά την αρχαιότητα και το μεσαίωνα η πιθανότητα να φονεύσει ή να φονευθεί κάποιος εν καιρῲ ειρήνης ήταν σημαντικά υψηλότερη από σήμερα (παράδειγμα, [πηγή: "the better angels of our nature" του Steven Pinker]), και πριν κάπου έναν αιώνα ανάμεσα στη σημερινή και τη μεσαιωνική. Άλλαξε το γονιδίωμα του ανθρώπου σε διάστημα λίγων δεκαετιών ή και αιώνων; Ή μήπως απλά εξαρτάται από το περιβάλλον κατά πόσον θα εκφραστεί, και επομένως όλα εξαρτώνται από το τρόπο ζωής και το κοινωνικό περίγυρο;
Οι των θεωρητικών επιστημών έχουν λοιπόν αυτό το πολύ δυνατό χαρτί στα χέρια τους, που κατέστησε επικρατούσες και τις περί κοινωνικής επίδρασης στην εγκληματικότητα θεωρίες τους: την δραματική και εντυπωσιακή μείωση της χρήσης βίας στις κοινωνίες τις τελευταίες δεκαετίες, που δείχνει πόσο μεγάλη είναι η επίδραση του περιβάλλοντος στις ημών συμπεριφορές.
Γεγονός όμως είναι ότι, ανεξάρτητα από το ρόλο που παίζει το περιβάλλον, σίγουρα πολλοί γεννιούνται με εγκληματικές ροπές. Υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι με κακά βιώματα και κακές επιρροές, αλλά δεν έγιναν όλοι κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες -όπως υπάρχουν κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες που είχαν μια φυσιολογική ζωή. Και, περιέργως, εκείνοι που διαπράττουν
