Εισαγωγή
Είχα πρόσφατα μια συζήτηση με το διαχειριστή σχετικά γνωστής σελίδας στο facebook με αφορμή μια δημοσίευσή του, στην οποία ισχυρίστηκε πως κανένας δεν γεννιέται κάπως και ότι είμαστε θύματα του περιβάλλοντος -κοινωνικού τε και οικογενειακού. Ως εκ τούτου, ακόμα και κάποιος που έχει διαπράξει ένα ειδεχθές έγκλημα χρειάζεται περισσότερο βοήθεια παρά βία και τιμωρία. Η δημοσίευση αυτή έδωσε μια καλή αφορμή για ενδιαφέρουσες συζητήσεις, αλλά και θλιβερές παρατηρήσεις.
Μια εξ'αυτών αφορά στο πόσοι φαίνεται να υιοθετούν αυτή τη -μάλλον τραβηγμένη- άποψη περί περιορισμένης ατομικής ευθύνης των εγκληματιών: στο δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα, αν και υπάρχουν αυτοί (κυρίως μεταξύ των λιγότερο καλλιεργημένων) που μιλάνε για θανατικές ποινές και ευνουχισμούς εγκληματιών, τείνει να κυριαρχήσει -ιδίως σε νομικό επίπεδο- το άλλο άκρο, εκείνο που θέλει τους ταλαίπωρους εγκληματίες να είναι οι ίδιοι θύματα της κοινωνίας ή, σύμφωνα με τους των θετικών επιστημών, των γονιδίων και των έμφυτων παρορμήσεών τους.
Το κατά πόσον ευθύνονται τα γονίδια ήταν και η αρχή της διαφωνίας μου με το συντάκτη -ο οποίος φαίνεται να υιοθετεί την επικρατούσα άποψη, των θεωρητικών κλάδων, που αποδίδει την ευθύνη των προσωπικών μας ιδιοσυγκρασιών ή και εγκληματικών τάσεων σε βιώματα. Αν και έχει και αυτή κάποια ατράνταχτα επιχειρήματα (θα αναλυθούν παρακάτω), υπάρχει και πληθώρα αποδείξων ότι οι εγκληματικές τάσεις, ιδίως για τα βίαια εγκλήματα, ανάγεται σε βιολογικούς παράγοντες.
Εγκληματική συμπεριφορά: γενετικά προκαθορισμένη ή αμιγώς ψυχολογική;
Έρευνες που έχουν γίνει σε δίδυμα, αλλά και σε εν βρεφικῂ ηλικιᾳ υιοθετηθέντα παιδιά εγκληματιών, δείχνουν πως υπάρχει -ισχυρή ενίοτε- γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα (ένα παράδειγμα) -χωρίς όμως αυτό να συνεπάγεται πως είναι απαραίτητο πως θα "εκφραστούν" τα γονίδια που ευθύνονται για αυτό.
Υπάρχουν διάφοροι μηχανισμοί μέσω του οποίο τα γονίδια μπορούν να παίξουν ρόλο σ'αυτό. Ένας, φερ'ειπείν, είναι το πώς τα γονίδια επηρεάζουν τα επίπεδα τεστοστερόνης στο σώμα, αλλά και το πώς επιδρά αυτή στον εγκέφαλο, γιατί τα υψηλά επίπεδα αυτής μπορούν να οδηγήσουν σε αυξημένη επιθετικότητα αλλά δεν συμβαίνει σε όλους κάτι τέτοιο: θα βρει κανείς πολλά άτομα με υψηλά επίπεδα τεστοστερόνης που έχουν πλήρη αυτοσυγκράτηση και "δεν πειράζουν μύγα", οπότε το πώς μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές είναι ζήτημα αλληλεπίδρασης γονιδίων (μπορεί να υπάρχουν γονίδια που προϋποθέτουν υψηλή τεστοστερόνη για να εκφραστούν, και να είναι αυτά που οδηγούν σε επιθετικότητα) και εγκεφαλικής δομής.
Όσον αφορά στην τελευταία, οι έρευνες δείχνουν ότι οι εγκληματίες τείνουν να έχουν πιο ατροφικό προμετωπιαίο φλοιό -που συνεισφέρει στη λήψη αποφάσεων αλλά και στο κατά πόσον είναι κάποιος εμπαθής και αλτρουιστής. Υπάρχουν και έρευνες που υποδεικνύουν πως οι βίαιοι εγκληματίες τείνουν να έχουν προβληματικό limbic system, που παίζει ρόλο στο συναίσθημα και στο κατά πόσον επικρατεί επί της λογικής, όπως υπάρχουν και οι έρευνες που δείχνουν πως οι εγκληματίες τείνουν να έχουν χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης (IQ).
Είναι αδιαμφισβήτητος ο ρόλος της εγκεφαλικής δομής στις συμπεριφορές κάποιου, δεδομένου ότι βασικά είμαστε ο εγκέφαλός μας (και μάλλον όχι κάποια άυλη οντότητα που θα επιζήσει και μετά το βιολογικό μας θάνατο), και αν αυτός βγει ελαττωματικός μάλλον θα βγούμε προβληματικοί και οι ίδιοι.
Παρ'όλα αυτά, φαίνεται να ισχύει και εδώ ό,τι και για τις καρδιοπάθειες, και ο ρόλος του περιβάλλοντος είναι επίσης αδιαμφισβήτητος: όπως κάποιος μπορεί να γεννηθεί με γενετική προδιάθεση για καρδιοπάθειες αλλά ουδέποτε να του "χτυπήσουν τη πόρτα" επειδή κάνει υγιεινή ζωή και διατροφή, έτσι μπορεί κάποιος να γεννηθεί με γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα αλλά να μη γίνει ποτέ εγκληματίας επειδή εκπαιδεύτηκε και συνειδητοποιήθηκε κατάλληλα. Αντίστοιχα, μπορεί κάποιος να πάθει καρδιακό από μακροχρόνια, κάκιστη διατροφή, όπως μπορεί κάποιος να γεννηθεί χωρίς "εγκληματικά" γονίδια και να γίνει εγκληματίας από μακροχρόνια, κάκιστα βιώματα και προκύψασες ανάγκες.
Εξίσου αδιάσειστες είναι και οι ενδείξεις ότι σε τεράστιο βαθμό η επιθετικότητα εξαρτάται από το κοινωνικό περιβάλλον: με βάση τις στατιστικές, κατά την αρχαιότητα και το μεσαίωνα η πιθανότητα να φονεύσει ή να φονευθεί κάποιος εν καιρῲ ειρήνης ήταν σημαντικά υψηλότερη από σήμερα (παράδειγμα, [πηγή: "the better angels of our nature" του Steven Pinker]), και πριν κάπου έναν αιώνα ανάμεσα στη σημερινή και τη μεσαιωνική. Άλλαξε το γονιδίωμα του ανθρώπου σε διάστημα λίγων δεκαετιών ή και αιώνων; Ή μήπως απλά εξαρτάται από το περιβάλλον κατά πόσον θα εκφραστεί, και επομένως όλα εξαρτώνται από το τρόπο ζωής και το κοινωνικό περίγυρο;
Οι των θεωρητικών επιστημών έχουν λοιπόν αυτό το πολύ δυνατό χαρτί στα χέρια τους, που κατέστησε επικρατούσες και τις περί κοινωνικής επίδρασης στην εγκληματικότητα θεωρίες τους: την δραματική και εντυπωσιακή μείωση της χρήσης βίας στις κοινωνίες τις τελευταίες δεκαετίες, που δείχνει πόσο μεγάλη είναι η επίδραση του περιβάλλοντος στις ημών συμπεριφορές.
Γεγονός όμως είναι ότι, ανεξάρτητα από το ρόλο που παίζει το περιβάλλον, σίγουρα πολλοί γεννιούνται με εγκληματικές ροπές. Υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι με κακά βιώματα και κακές επιρροές, αλλά δεν έγιναν όλοι κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες -όπως υπάρχουν κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες που είχαν μια φυσιολογική ζωή. Και, περιέργως, εκείνοι που διαπράττουν
τέτοια εγκλήματα έχουν και ορισμένες εγγενείς εγκεφαλικές δυσλειτουργίες (η ατροφία και περιορισμένη αιματωση ολόκληρων περιοχών του εγκεφάλου είναι πρακτικά ακριβώς αυτό) και συγκεκριμένη χημεία σώματος (υψηλή τεστοστερόνη, που πιθανότατα αλληλεπιδρά με άλλες ουσίες).
Ελεύθερη βούληση και ατομικές ευθύνες
Τόμοι θα μπορούσαν να γραφτούν -και γράφονται- πάνω στην επιρροή της κοινωνίας και των γονιδίων στις συμπεριφορές μας. Αργά ή γρήγορα όμως τίθεται το ερώτημα... κατά πόσον μπορεί ένας εγκληματίας να κατηγορηθεί για το ότι είναι εγκληματίας αν όντως τα πράγματα έχουν έτσι; Είτε, δηλαδή, είναι "θύματα" του περιβάλλοντος και της κοινωνίας, είτε είναι "θύματα" των γονιδίων και του εγκεφάλου τους, για ποιο λόγο πρέπει να αποδίδεται σε αυτούς η ευθύνη όταν ο υπεύθυνος είναι κάποιος άλλος; Και εκεί είχα διαφωνία με το συντάκτη, και έκανα την προαναφερθείσα θλιβερή παρατήρηση πάνω στη γνώμη του πολιτισμένου κόσμου.
Οι πολιτισμένοι που μιλάνε για επιεικείς ποινές σε εγκληματίες επειδή, σύμφωνα με αυτούς, δεν είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους, διαπράττουν ένα ολέθριο λογικό σφάλμα: εφαρμόζουν σε κοινωνικό επίπεδο κάτι που ισχύει μονάχα σε φιλοσοφικό.
Από φιλοσοφική/πραγματιστική σκοπιά, πράγματι, κανένας δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, όχι λόγω γονιδίων ή περιβάλλοντος αλλά γιατί πολύ απλά... η ύπαρξή μας ως οντότητες ξέχωρες του περιβάλλοντος κόσμου υφίσταται μόνο στη φαντασία μας. Αποτελούμαστε από κύτταρα, που με τη σειρά τους αποτελούνται από μόρια, που με τη σειρά τους απότελούνται από άτομα κ.ο.κ., οπότε πρακτικά είμαστε, όπως και ολόκληρο το σύμπαν, ένα μάτσο... κουάρκς που έχουν οργανωθεί σε πολύ σύνθετες οντότητες. Δεν υπάρχει τίποτα που να ξεχωρίσει τα κουαρκς μας από τα υπόλοιπα.
Ακόμα και το πού τελειώνει το σώμα μας και αρχίζει το "περιβάλλον", είναι σχετικό: σε κβαντικό επίπεδο κανένα σωματίδιο δεν έχει σαφή θέση στο χώρο. Πού τελειώνουν τα κβάντα που αποτελούν το σώμα μας (που βασικά αλλάζουν κατά φανταστικομύρια κάθε χρονική στιγμή) και αρχίζουν αυτά του υπόλοιπου σύμπαντος;
Η πραγματικότητα είναι πως δεν είμαστε έρμαια ούτε των ενστίκτων μας, μήτε του περιβάλλοντος, αλλά των... νόμων της φυσικής των στοιχειωδών σωματιδίων. Είμαστε κομμάτια του σύμπαντος και υπάρχουμε ως ξέχωρες οντότητες, βασικά, μόνο στη φαντασία μας. Απλά, εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης είχαν ως αποτέλεσμα να έχουμε έναν εγκέφαλο, και προκειμένου αυτός ο εγκέφαλος να μπορεί να ελέγξει το σώμα και να εξασφαλίσει την επιβίωσή του έπρεπε να βγει προ-προγραμματισμένος να πιστεύει πως το σώμα που ελέγχει (μέχρι εκεί που φτάνει το νευρικό σύστημα) είναι κάτι ξέχωρο από το υπόλοιπο περιβάλλον. Δεν ισχύει κάτι τέτοιο όμως.
Σκέψου, αγαπητέ αναγνώστη που κατάφερες και διάβασες μέχρι αυτό το σημείο: θα θεωρούσες ως άτομο με σώας τας φρένας κάποιον που θα ζητούσε την αποποινικοποίηση του φόνου με επιχειρήματα του τύπου, "κανένας δεν πεθαίνει γιατί τα άτομα που μας αποτελούν θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν στο σύμπαν"; Ή κάποιον που θα επικαλείτο τη ματαιότητα της ύπαρξης και το πόσο είμαστε έρμαια των νόμων της φυσικής, για να πείσει πόσο πολύ "δεν είναι κακό" να σφάξεις μια οικογένεια;
Όποιος και να ισχυριζόταν στα σοβαρά ότι δεν είναι κακό να σφάζουμε και να βιάζουμε επειδή η ζωή είναι μάταιη, επειδή "υπάρχουμε" μόνο στη φαντασία μας, και επειδή κανένας δεν είναι πραγματικά υπεύθυνος για αυτά που κάνει, θα κατέληγε συνομιλητής ψυχιάτρων και θέμα πτυχιακών φοιτητών της ψυχολογίας. Για τον απλό λόγο ότι θα είχε πιάσει το ζήτημα σε λάθος επίπεδο. Το να είμαστε υπερβολικά πραγματιστές και να εμπλέκουμε τα φιλοσοφικά και κόσμικα με τα κοινωνικά, οδηγεί σε παράλογες, έως και ψυχασθενικές, απόψεις.
Σε πραγματιστικό επίπεδο, μάλλον κανένας δεν υπεύθυνος για τις πράξεις του, ούτε έχει κάποια επιρροή στο περιβάλλοντα κόσμο και είναι απλά έρμαιό του (αν και υπάρχει ένα παραθυράκι* που αφήνει κάποια πιθανότητα για το αντίθετο) . Δεν χρειάζεται καν να μιλήσουμε για ένστικτα, γονίδια, και κοινωνικό περίγυρο: όλα είναι αλληλεπιδράσεις σωματιδίων. Αυτό όμως ισχύει πραγματιστικά. Κοινωνικά... ισχύουν άλλοι κανόνες , και μας νοιάζουν άλλα πράγματα.
Κοινωνικά, αυτό που μας νοιάζει είναι αυτό που είμαστε -είτε έχει ελεύθερη βούληση και ατομικότητα είτε όχι- να επιβιώνει και να είναι χαρούμενο, και κάτι τέτοιο προϋποθέτει μια λειτουργική κοινωνία. Αν κάποιο άλλο μέλος του γένους μας δημιουργεί πρόβλημα σε αυτή ή σε εμάς προσωπικά, θα τιμωρηθεί ανεξάρτητα από το αν επέλεξε κάτι τέτοιο ή όχι. Σε κοινωνικό επίπεδο, το φιλοσοφικό ερώτημα του κατά πόσον έχουμε ελεύθερη βούληση είναι αδιάφορο.
*[ Όσον αφορά την ελεύθερη βούληση, ορισμένοι διατείνονται πως έχουν βρει τη λύση στο πρόβλημα του κατά πόσον υπάρχει σε ένα ντετερμινιστικό σύμπαν. Ο κόσμος των σωματιδίων είναι χαοτικός και λειτουργεί με βάση πιθανότητες (βλ. αρχή απροσδιοριστίας του Heisenberg) -ως εκ τούτου ίσως υπάρχουν κάποια περιθώρια ελεύθερης βούλησης. Αφού τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο σε σωματιδιακό επίπεδο, επιλέγοντας συνειδητά (αν δεχτούμε ότι το επιλέγεις εσύ) να κάνεις οτιδήποτε, διαταράσσεις σωματίδια και μεταβάλλεις τη πιθανότητα να αλληλεπιδράσουν κάπως, και είναι και αυτά έρμαιά σου, όχι μόνο εσύ δικό τους. Ιδού το παραθυράκι.
Δεν είναι σκοπός του παρόντος κειμένου να αντιπαρατεθεί ή υποστηρίξει αυτή τη θέση, αλλά γεγονός είναι πως για λόγους ευκολίας δεν λαμβάνουμε υπόψιν τι συμβαίνει με τα σωματίδια και τα άτομα, και ίσως η πιθανοκρατία τους να μας αφήνει κάποια περιθώρια να μιλήσουμε για ελεύθερη βούληση. Για τους σκοπούς του κειμένου θα δεχτούμε πως είναι έτσι. ]
Συγχύσεις και παρανοήσεις
Είναι ολέθριο, από λογική σκοπιά, να λαμβάνουμε υπόψιν σε κοινωνικό επίπεδο πράγματα που σχετίζονται με το πραγματιστικό -όπως το ότι δεν επιλέγουμε αυτά που κάνουμε. Σιγά μην αρχίσουμε να ελευθερώνουμε μαζικά φονιάδες και βιαστές επειδή "δεν φταίνε αυτοί, αλλά οι αλληλεπιδράσεις των ηλεκτρονίων". Εξίσου "πυροβολημένο" είναι και να τους μειώνουμε τις ποινές επειδή "δεν φταίνε αυτοί, αλλά γονίδια/οικογενειακό περιβάλλον/εγκεφαλικές δυσλειτουργίες".
Στα Αμερικάνικα δικαστήρια οι δικηγόροι επικαλούνται εγκεφαλικές δυσλειτουργίες και προβληματικό οικογενειακό περιβάλλον για να εξασφαλίσουν μειωμένες ποινές στους πελάτες τους. Σε ορισμένες πολιτείες μάλιστα, αν ένας βιαστής και φονιάς αποδειχθεί νοητικά καθυστερημένος μπορεί να αποφύγει τη θανατική ποινή και να τη "σκαπουλάρει" με ισόβια. Οι εγκληματίες αυτής της κατηγορίας λοιπόν, πρακτικά, γλυτώνουν τη θανατική ποινή επειδή βγήκαν καθυστερημένοι. Για μια επιλογή που δεν έκαναν, για ένα καθαρά τυχαίο γεγονός, γλυτώνουν τη θανατική ποινή που τους αξίζει για το έγκλημα που επέλεξαν συνειδητά να διαπράξουν.
Θα έλεγε κανείς ότι, σε αυτές τις πολιτείες, όσοι καταδικάζονται σε θάνατο, θανατώνονται επειδή εγκλημάτισαν... χωρίς να είναι καθυστερημένοι. Γιατί, ως γνωστόν, ένας καθυστερημένος εγκληματίας είναι πιο καλόψυχος από έναν ευφυή τέτοιο, και αξίζει πιο "μαλακές" ποινές. Πού είναι η δικαιοσύνη -ή ακόμα και η λογικοφάνεια- σε αυτό; Τη στιγμή μάλιστα που αποδεδειγμένα δεν ευθύνεται η νοητική καθυστέρηση για τα διαπραχθέντα αδικήματα, αφού η συντριπτική πλειοψηφία των καθυστερημένων δεν πειράζει μύγα.
Αντίστοιχα για εκείνους που μεγάλωσαν σε προβληματικά περιβάλλοντα. Υπάρχουν χιλιάδες που μεγάλωσαν σε προβληματικές οικογένειες, αλλά ούτε το 1/10 εξ'αυτών δεν κατέφυγε στις ληστείες, το εμπόριο ναρκωτικών, και τους φόνους. Απλά, για διάφορους λόγους εκείνοι που ανήκουν σ'αυτή τη κατηγορία έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να επιλέξουν μια τέτοια ζωή. Η επιλογή όμως παραμένει δική τους.
Και ακόμα και αν δεν είναι, όπως ανέφερα και παραπάνω, ακόμα και αν τελικά οι μπιχεϊβιοριστές (behaviorists) είχαν δίκιο και είμαστε όντως μηχανικά-αυτόματα, απόλυτα προβλέψιμα στις ανταποκρίσεις στα ερεθίσματα αν υπάρχει η υπολογιστική ισχύς και συνυπολογιστούν όσα μπορούν να χαρακτηριστούν ως ερεθίσματα, το ζητούμενο σε μια κοινωνία είναι η βιολογική επιβίωση και ευημερία των μελών της. Όσα από αυτά τα μέλη είναι προβληματικά και παρεμποδίζουν τη λειτουργία της, θα τιμωρηθούν είτε το επέλεξαν, είτε όχι.
Όποια από τις δυο λογικές οδούς και να διαλέξουμε -συμπεριφορικός ντετερμινισμός ή όχι-, το συμπέρασμα είναι το ίδιο: ο εγκληματίας θα τιμωρηθεί. Για βοήθεια μπορούμε να μιλήσουμε αν και μόνο αν το αδίκημα δεν είναι σπουδαίο ή το διέπραξε από ανάγκη (π.χ., ένας άστεγος που κλέβει ένα κρουασάν ή ένας πολύτεκνος άνεργος που καταφεύγει στο να σπρώχνει μικροποσότητες ουσιών) -που είναι και η μόνη κατηγορία εγκλήματος στην οποία μπορούμε να μιλήσουμε για βοήθεια.
Η άλλη θλιβερή παρατήρηση έγκειται στο ότι ολοένα και περισσότεροι διαπράττουν το λογικό αυτό σφάλμα, της σύγχυσης των επιπέδων (γενετικό και ψυχολογικό με κοινωνικό) και, σαν να μην έφτανε, αυτό, πέφτουν θύματα μιας ακόμα λογικής πλάνης: τη πεποίθηση πως όσο πιο "μαλακή" και "ευρωπαϊκή" είναι μια ποινή, τόσο πιο δίκαιη και λογική είναι. Επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω πόσο κάλπικο είναι το νόμισμά σας.
Δεν νομίζω να διαφωνούμε στο ότι η ποινή ενός αδικήματος δεν πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερη από τη βλάβη που προξενήθηκε, αλλά ούτε και πολύ μικρότερη, σωστά; Αν κλέψεις μια σοκολάτα (πράξη διάρκειας λίγων δευτερολέπτων και πρόκληση ζημιάς ηκίστου αξίας), η ποινή σίγουρα δεν πρέπει να είναι να σου κόψουν το χέρι (που κρατάει μια ζωή και σε καταστρέφει σε όλα τα επίπεδα). Αυτό θα ήταν άδικο, γιατί θα ήταν μια δυσανάλογα άγρια ποινή σε σχέση με το αδίκημα. Η θεμελιωδέστερη αρχή της δικαιοσύνης είναι να υπάρχει μια αναλογία αδικίας και ποινής -όχι απαραίτητα κατά το "οφθαλμόν αντί οφθαλμού", αλλά όταν καταστρέφεις ηθελημένα μια ζωή να καταστρέφεται και η δική σου.
Αν δεχτούμε αυτό ως αξιωματική αρχή, για ποιο λόγο να θεωρήσουμε δικαιότερη μια "μαλακή" ποινή και μια δεύτερη ευκαιρία για έναν, ας πούμε, κατά συρροή βιαστή και φονιά;
Ας δεχτούμε ότι αν το έκανες μονάχα μια φορά, αξίζεις μια δεύτερη ευκαιρία. Ας πούμε πως όταν έκανες ό,τι έκανες ήσουν πολύ μικρός σε ηλικία και στο μεταξύ έχεις γίνει άλλος άνθρωπος, ή ότι σου όπλισε το χέρι κάποια μεγάλη αδικία από μέρους αυτού που σκότωσες, ή ότι έβλαψε την οικογένειά σου και πήρε αυτό που άξιζε. Μια δεύτερη ευκαιρία για κάποιον που διέπραξε έναν βιασμό ή φόνο, είναι κάπως λογική και ανθρωπιστική.
Ισχύει το ίδιο και για κάποιον που έχει διαπράξει πολλούς; Κάποιος που διέπραξε τέσσερις βιασμούς και έξι φόνους, βγαίνοντας απ'τη φυλακή μετά από τα 25 χρόνια κάθειρξης που είναι το μέγιστο χρονικό διάστημα παραμονής στη μπουζού στο "ανθρωπιστικό" μας μπουρδελιστάν, έχει δεύτερη ευκαιρία ή δέκατη; Όταν οι Νορβηγοί αποφυλακίσουν τον Breivik αφότου παρέλθουν 21 χρόνια παρουσίας του στη φυλακή, θα είναι δίκαιο ο "άνθρωπος" που κατέστρεψε δεκάδες οικογένειες και δεσμούς να κυκλοφορήσει πάλι ελεύθερος; Ήταν ανθρωπιστική η αποφυλάκιση του Κατσούλα και του Παπαχρόνη, που υπήρξαν κατά πραγματική συρροή εγκληματίες;
Οι ποινές πρέπει να είναι ανάλογες και αντάξιες των αδικημάτων, και πολλές φορές το ανάλογο και αντάξιο είναι... ο θάνατος. Η αξιωματική αρχή ότι οι αυστηρές και οι θανατικές ποινές είναι εξ'ορισμού άδικες προϋποθέτει να αφεθεί κατά μέρους η θεμελιωδέστερη αρχή της δικαιοσύνης -που απαντά τέλεια τόσο στη λογική όσο και στο συναίσθημα- περί αναλογίας αδικήματος-ποινής, και βασίζεται σε μια αυθαίρετη προκατάληψη σε βάρος των αυστηρών ποινών. Τις θεωρεί εξ'ορισμού άδικες, χωρίς να προσφέρει κάποια ουσιώδη λογική τεκμηρίωση επ'αυτού. Είναι πραγματικά θλιβερό που εκείνοι που υποστηρίζουν τη θανατική ποινή στην Ευρώπη είναι ως επί το πλείστον αμόρφωτοι: είναι λες και μας έχουν κάνει πλύση εγκεφάλου να συνδέουμε τα περί θανατικής ποινής με αγραμματοσύνη και να θέλουμε να το παίξουμε... διαννοούμενοι υποστηρίζοντας τις δεύτερες ευκαιρίες σε κάθε προβληματικό και ψυχασθενή.
(Υπάρχει ομολογουμένως το πρόβλημα του τι εννοούμε όταν λέμε για "σωστές" αναλογίες εγκλημάτων-ποινών. Μια ληστεία, φερ'ειπείν, με πόσα χρόνια φυλάκισης αποπληρώνεται; Είναι χειρότερος αυτός που ληστεύει ένα σουπερ-μαρκετ χωρίς να βλάπτει κανέναν από όσους είναι μέσα, και παίρνει "λεία" 1000 ευρώ, ή αυτός που ληστεύει για 20 αλλά σπάει τα μούτρα μιας γριούλας μέσα στο ίδιο της το σπίτι; Πάντως, σε πρακτικό επίπεδο, όταν έχουμε να κάνουμε με κατά πραγματική συρροή δολοφόνους η λύση είναι απλή. )
Τεράστιο λάθος. "Ανθρωπιστική" ποινή δεν συνεπάγεται απαραίτητα και δίκαιη, και σε ορισμένες περιπτώσεις οι πρωτόγονες ποινές είναι και οι καταλληλότερες. Δεν υπάρχει κανένα μονοπάτι της λογικής που οδηγεί στις αυθαιρεσίες περί "δεύτερων ευκαιριών" που "αξίζουν" ακόμα και οι πιο άγριοι εγκληματίες, παρά μόνο το ότι η συνολική τεστοστερόνη των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών βρίσκεται στα τάρταρα.
Συνοψίζοντας
Η εγκληματικότητα, όπως αποδεικνύουν οι στατιστικές των τελευταίων δεκαετιών και όχι μόνο, εξαρτάται πιότερο από το κοινωνικό περιβάλλον, αν και είναι αδιαμφισβήτητος και ο ρόλος των γονιδίων και της χημείας του σώματος. Μέσω των γονιδίων κληρονομείς, όπως το έθεσε ένας συνομιλητής, τη πιθανότητα να γίνεις εγκληματίας, ανάλογα με τα ερεθίσματα που θα δεχθείς -χωρίς κάτι τέτοιο να είναι απαραίτητο πως θα συμβεί. Υπάρχουν πολλοί με κακά βιώματα και καταγωγή από εγκληματίες, που όμως ουδέποτε πείραξαν συνάνθρωπό τους -όπως υπάρχει και το αντίθετο άκρο των απόλυτα φυσιολογικών που διέπραξαν ειδεχθή εγκλήματα.
Τα περί ντετερμινισμού -είτε αυτός είναι κοινωνικός και ψυχολογικός, είτε είναι γονιδιακός- δεν μειώνουν ούτε ελάχιστα την ατομική ευθύνη των εγκληματιών για τη πράξη τους. Ο εγκέφαλος είναι αρκετά σύνθετος για να μπορούμε να ισχυριστούμε πως διαθέτει ελεύθερη βούληση, και η επίκληση του γονιδιακού ή λόγω εγκεφαλικών δομών ντετερμινισμού ως "ελαφρυντικό" είναι εξίσου τραβηγμένη με την επίκληση... των αλληλεπιδράσεων των στοιχειωδών σωματιδίων που μας αποτελούν και την απουσία ελέγχου μας πάνω σ'αυτά, για τον ίδιο σκοπό. Δεν στέκει και ούτε υπάρχει λόγος να κατεβαίνουμε σε τόσο χαμηλά επίπεδα της φύσης για να περιγράψουμε τη συμπεριφορά μακροδομών.
Για βοήθεια σε εγκληματίες μπορούμε να μιλήσουμε μονάχα σε περιπτώσεις ένδειας, και ο ψυχικός τους κόσμος, το γενετικό τους υπόβαθρο, και οι διανοητικές τους ικανότητες, δεν μπορούν να αποτελέσουν ελαφρυντικά για τυχόν εγκλήματα. Για τα ψυχολογικά, ας απευθύνονταν σε ψυχολόγο· για το γενετικό υπόβαθρο, το να λειτουργεί ως ελαφρυντικό είναι εξίσου άδικο με το να λειτουργεί ως επιβάρυνση -όσο παράλογο και άδικο είναι να μετράς εις βάρος κάποιου σε δικαστήριο το ότι γεννήθηκε με γονίδια μαύρου, άλλο τόσο παράλογο και άδικο είναι να μετράς υπέρ του το ότι γεννήθηκε με γονίδια εγκληματία· για τις ικανότητες, είναι φοβερά βλακώδες να λαμβάνονται υπόψιν τη στιγμή που επηρεάζουν μόνο πολύ έμμεσα την ροπή κάποιου προς το έγκλημα.
Οι ποινές που πρέπει να μοιράζονται, ως εκ τούτου, πρέπει να είναι επιεικέστατες για όσους κατέφυγαν στο έγκλημα από ανάγκη, και αυστηρότατες για τους κατά συρροή διαπράξαντες ειδεχθή εγκλήματα. Οι πρωτόγονες ποινές της καταδίκης σε θάνατο, δεν είναι απαραίτητα άδικες: αποτελεί λογικό σφάλμα και αυθαιρεσία το να θεωρούνται ως εξ'ορισμού δίκαιες οι επιεικείς ποινές και ως εξ'ορισμού άδικες οι αυστηρές.
Τέλος, θα κλείσω με μια ακόμα σκέψη για την εγκληματικότητα. Απολογούμαι εκ των προτέρων για την υπεραπλούστευση της πιθανής εξελικτικής μας ιστορίας και τυχόν ανακρίβειες.
Οι μακρινοί μας πρόγονοι στη σαβάννα, και πολύ νωρίτερα στα βάθη των ωκεανών, είχαν περιορισμένους πόρους προς χρήση. Είτε οι πόροι ήταν τα θηλυκά, είτε ήταν η τροφή, ο περιορισμός τους συνεπάγετο την ανάπτυξη μηχανισμών που θα τους εξασφάλιζαν πιο εύκολα. Τα αρσενικά της οικογένειας των ανθρωπιδων (hominidae) τείνουν να είναι σωματικά ισχυρότερα από τα θηλυκά -με τη δυσαναλογία μεταξύ σωματικής ρώμης αρσενικών και θηλυκών μελών να αντικατοπτρίζει πιθανότατα την αριθμητική δυσαναλογία αυτών ή τις κοινωνικές τους δομές. Και αυτό αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου μηχανισμού.
Οι γορίλλες, σωματικά πολύ μεγαλύτεροι από τις γοριλλίνες γαρ, εξελίχθηκαν σε περιβάλλον που υπήρχε ιεραρχία στα αρσενικά και ίσως περιορισμένος αριθμός θηλυκών. Σε αυτή την ιεραρχία, που εξαρτάτο από τη σωματική διάπλαση και την επιθετικότητα, πρόσβαση στα θηλυκά είχαν οι πιο ογκώδεις και επιθετικοί γορίλλες και ως εκ τούτου ήταν εκείνοι που άφηναν περισσότερους απογόνους. Έτσι, τα αρσενικά αυτού του είδους κατέληξαν να βγαίνουν πολύ μεγαλύτερα από τα θηλυκά και ασύγκριτα επιθετικότερα, γιατί κληρονόμησαν τα γονίδια των σωματωδων και επιθετικών γορίλλων προγόνων τους που πολλαπλασιάστηκαν. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τους ανθρώπους, έστω και σε μικρότερο βαθμό.
Όταν οι πόροι είναι περιορισμένοι -ή δεν διαμοιράζονται δίκαια-, το πλεονέκτημα το έχουν πάντοτε οι επιθετικότεροι και οι πιο εγωιστές. Ο πίθηκος που δεν θα διστάσει να κοπανήσει έναν άλλο πίθηκο για να του κλέψει τις μπανάνες και να τις φάει μονάχος του, πιθανότατα θα εξασφαλίσει περισσότερους απογόνους, είτε λόγω καλής διατροφής, είτε επειδή εντυπωσιάζει τα θηλυκά με τη δύναμή του.
Αντίστοιχα, σε ένα άγριο περιβάλλον, ο άνθρωπος που δεν θα νοιαστεί για το συνάνθρωπο και θα επιλέξει να τον κλέψει ή να τον ληστέψει για να εξασφαλίσει περισσότερους πόρους, ή και διαδώσει τα γονίδιά του βιάζοντας θηλυκά της δικής του ή κάποιας αντίπαλης φυλής, είναι εκείνος που θα κάνει περισσότερα παιδιά, που με τη σειρά τους θα φέρουν τα γονίδια του εγωισμού και της επιθετικότητάς του. Σίγουρα σε περιόδους ξηρασίας, φυσικών καταστροφών και άλλων αιτιών περιορισμού πόρων, εκείνοι που θα βγήκαν ζωντανοί και με μεγαλύτερο αριθμό απογόνων θα ήταν οι επιθετικότεροι και πιο εγωιστές.
Ίσως η απληστία και η επιθετικότητα να είναι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος χαραγμένες στο DNA μας, ο μακρινός απόηχος ενός ξεχασμένου παρελθόντος που μας σφυρηλάτησε, και απλώς να περιμένουν τις συνθήκες για να αναδυθούν στην επιφάνεια. Ίσως η μόνη μας διαφορά από τους χειρότερους εγκληματίες να είναι ότι είμαστε καλύτεροι στο να κρατάμε το τέρας αλυσοδεμένο.
Είχα πρόσφατα μια συζήτηση με το διαχειριστή σχετικά γνωστής σελίδας στο facebook με αφορμή μια δημοσίευσή του, στην οποία ισχυρίστηκε πως κανένας δεν γεννιέται κάπως και ότι είμαστε θύματα του περιβάλλοντος -κοινωνικού τε και οικογενειακού. Ως εκ τούτου, ακόμα και κάποιος που έχει διαπράξει ένα ειδεχθές έγκλημα χρειάζεται περισσότερο βοήθεια παρά βία και τιμωρία. Η δημοσίευση αυτή έδωσε μια καλή αφορμή για ενδιαφέρουσες συζητήσεις, αλλά και θλιβερές παρατηρήσεις.
Μια εξ'αυτών αφορά στο πόσοι φαίνεται να υιοθετούν αυτή τη -μάλλον τραβηγμένη- άποψη περί περιορισμένης ατομικής ευθύνης των εγκληματιών: στο δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα, αν και υπάρχουν αυτοί (κυρίως μεταξύ των λιγότερο καλλιεργημένων) που μιλάνε για θανατικές ποινές και ευνουχισμούς εγκληματιών, τείνει να κυριαρχήσει -ιδίως σε νομικό επίπεδο- το άλλο άκρο, εκείνο που θέλει τους ταλαίπωρους εγκληματίες να είναι οι ίδιοι θύματα της κοινωνίας ή, σύμφωνα με τους των θετικών επιστημών, των γονιδίων και των έμφυτων παρορμήσεών τους.
Το κατά πόσον ευθύνονται τα γονίδια ήταν και η αρχή της διαφωνίας μου με το συντάκτη -ο οποίος φαίνεται να υιοθετεί την επικρατούσα άποψη, των θεωρητικών κλάδων, που αποδίδει την ευθύνη των προσωπικών μας ιδιοσυγκρασιών ή και εγκληματικών τάσεων σε βιώματα. Αν και έχει και αυτή κάποια ατράνταχτα επιχειρήματα (θα αναλυθούν παρακάτω), υπάρχει και πληθώρα αποδείξων ότι οι εγκληματικές τάσεις, ιδίως για τα βίαια εγκλήματα, ανάγεται σε βιολογικούς παράγοντες.
Εγκληματική συμπεριφορά: γενετικά προκαθορισμένη ή αμιγώς ψυχολογική;
Έρευνες που έχουν γίνει σε δίδυμα, αλλά και σε εν βρεφικῂ ηλικιᾳ υιοθετηθέντα παιδιά εγκληματιών, δείχνουν πως υπάρχει -ισχυρή ενίοτε- γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα (ένα παράδειγμα) -χωρίς όμως αυτό να συνεπάγεται πως είναι απαραίτητο πως θα "εκφραστούν" τα γονίδια που ευθύνονται για αυτό.
Υπάρχουν διάφοροι μηχανισμοί μέσω του οποίο τα γονίδια μπορούν να παίξουν ρόλο σ'αυτό. Ένας, φερ'ειπείν, είναι το πώς τα γονίδια επηρεάζουν τα επίπεδα τεστοστερόνης στο σώμα, αλλά και το πώς επιδρά αυτή στον εγκέφαλο, γιατί τα υψηλά επίπεδα αυτής μπορούν να οδηγήσουν σε αυξημένη επιθετικότητα αλλά δεν συμβαίνει σε όλους κάτι τέτοιο: θα βρει κανείς πολλά άτομα με υψηλά επίπεδα τεστοστερόνης που έχουν πλήρη αυτοσυγκράτηση και "δεν πειράζουν μύγα", οπότε το πώς μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές είναι ζήτημα αλληλεπίδρασης γονιδίων (μπορεί να υπάρχουν γονίδια που προϋποθέτουν υψηλή τεστοστερόνη για να εκφραστούν, και να είναι αυτά που οδηγούν σε επιθετικότητα) και εγκεφαλικής δομής.
Όσον αφορά στην τελευταία, οι έρευνες δείχνουν ότι οι εγκληματίες τείνουν να έχουν πιο ατροφικό προμετωπιαίο φλοιό -που συνεισφέρει στη λήψη αποφάσεων αλλά και στο κατά πόσον είναι κάποιος εμπαθής και αλτρουιστής. Υπάρχουν και έρευνες που υποδεικνύουν πως οι βίαιοι εγκληματίες τείνουν να έχουν προβληματικό limbic system, που παίζει ρόλο στο συναίσθημα και στο κατά πόσον επικρατεί επί της λογικής, όπως υπάρχουν και οι έρευνες που δείχνουν πως οι εγκληματίες τείνουν να έχουν χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης (IQ).
Είναι αδιαμφισβήτητος ο ρόλος της εγκεφαλικής δομής στις συμπεριφορές κάποιου, δεδομένου ότι βασικά είμαστε ο εγκέφαλός μας (και μάλλον όχι κάποια άυλη οντότητα που θα επιζήσει και μετά το βιολογικό μας θάνατο), και αν αυτός βγει ελαττωματικός μάλλον θα βγούμε προβληματικοί και οι ίδιοι.
Παρ'όλα αυτά, φαίνεται να ισχύει και εδώ ό,τι και για τις καρδιοπάθειες, και ο ρόλος του περιβάλλοντος είναι επίσης αδιαμφισβήτητος: όπως κάποιος μπορεί να γεννηθεί με γενετική προδιάθεση για καρδιοπάθειες αλλά ουδέποτε να του "χτυπήσουν τη πόρτα" επειδή κάνει υγιεινή ζωή και διατροφή, έτσι μπορεί κάποιος να γεννηθεί με γενετική ροπή προς την εγκληματικότητα αλλά να μη γίνει ποτέ εγκληματίας επειδή εκπαιδεύτηκε και συνειδητοποιήθηκε κατάλληλα. Αντίστοιχα, μπορεί κάποιος να πάθει καρδιακό από μακροχρόνια, κάκιστη διατροφή, όπως μπορεί κάποιος να γεννηθεί χωρίς "εγκληματικά" γονίδια και να γίνει εγκληματίας από μακροχρόνια, κάκιστα βιώματα και προκύψασες ανάγκες.
Εξίσου αδιάσειστες είναι και οι ενδείξεις ότι σε τεράστιο βαθμό η επιθετικότητα εξαρτάται από το κοινωνικό περιβάλλον: με βάση τις στατιστικές, κατά την αρχαιότητα και το μεσαίωνα η πιθανότητα να φονεύσει ή να φονευθεί κάποιος εν καιρῲ ειρήνης ήταν σημαντικά υψηλότερη από σήμερα (παράδειγμα, [πηγή: "the better angels of our nature" του Steven Pinker]), και πριν κάπου έναν αιώνα ανάμεσα στη σημερινή και τη μεσαιωνική. Άλλαξε το γονιδίωμα του ανθρώπου σε διάστημα λίγων δεκαετιών ή και αιώνων; Ή μήπως απλά εξαρτάται από το περιβάλλον κατά πόσον θα εκφραστεί, και επομένως όλα εξαρτώνται από το τρόπο ζωής και το κοινωνικό περίγυρο;
Οι των θεωρητικών επιστημών έχουν λοιπόν αυτό το πολύ δυνατό χαρτί στα χέρια τους, που κατέστησε επικρατούσες και τις περί κοινωνικής επίδρασης στην εγκληματικότητα θεωρίες τους: την δραματική και εντυπωσιακή μείωση της χρήσης βίας στις κοινωνίες τις τελευταίες δεκαετίες, που δείχνει πόσο μεγάλη είναι η επίδραση του περιβάλλοντος στις ημών συμπεριφορές.
Γεγονός όμως είναι ότι, ανεξάρτητα από το ρόλο που παίζει το περιβάλλον, σίγουρα πολλοί γεννιούνται με εγκληματικές ροπές. Υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι με κακά βιώματα και κακές επιρροές, αλλά δεν έγιναν όλοι κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες -όπως υπάρχουν κατά συρροήν βιαστές και φονιάδες που είχαν μια φυσιολογική ζωή. Και, περιέργως, εκείνοι που διαπράττουν
τέτοια εγκλήματα έχουν και ορισμένες εγγενείς εγκεφαλικές δυσλειτουργίες (η ατροφία και περιορισμένη αιματωση ολόκληρων περιοχών του εγκεφάλου είναι πρακτικά ακριβώς αυτό) και συγκεκριμένη χημεία σώματος (υψηλή τεστοστερόνη, που πιθανότατα αλληλεπιδρά με άλλες ουσίες).
Ελεύθερη βούληση και ατομικές ευθύνες
Τόμοι θα μπορούσαν να γραφτούν -και γράφονται- πάνω στην επιρροή της κοινωνίας και των γονιδίων στις συμπεριφορές μας. Αργά ή γρήγορα όμως τίθεται το ερώτημα... κατά πόσον μπορεί ένας εγκληματίας να κατηγορηθεί για το ότι είναι εγκληματίας αν όντως τα πράγματα έχουν έτσι; Είτε, δηλαδή, είναι "θύματα" του περιβάλλοντος και της κοινωνίας, είτε είναι "θύματα" των γονιδίων και του εγκεφάλου τους, για ποιο λόγο πρέπει να αποδίδεται σε αυτούς η ευθύνη όταν ο υπεύθυνος είναι κάποιος άλλος; Και εκεί είχα διαφωνία με το συντάκτη, και έκανα την προαναφερθείσα θλιβερή παρατήρηση πάνω στη γνώμη του πολιτισμένου κόσμου.
Οι πολιτισμένοι που μιλάνε για επιεικείς ποινές σε εγκληματίες επειδή, σύμφωνα με αυτούς, δεν είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους, διαπράττουν ένα ολέθριο λογικό σφάλμα: εφαρμόζουν σε κοινωνικό επίπεδο κάτι που ισχύει μονάχα σε φιλοσοφικό.
Από φιλοσοφική/πραγματιστική σκοπιά, πράγματι, κανένας δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, όχι λόγω γονιδίων ή περιβάλλοντος αλλά γιατί πολύ απλά... η ύπαρξή μας ως οντότητες ξέχωρες του περιβάλλοντος κόσμου υφίσταται μόνο στη φαντασία μας. Αποτελούμαστε από κύτταρα, που με τη σειρά τους αποτελούνται από μόρια, που με τη σειρά τους απότελούνται από άτομα κ.ο.κ., οπότε πρακτικά είμαστε, όπως και ολόκληρο το σύμπαν, ένα μάτσο... κουάρκς που έχουν οργανωθεί σε πολύ σύνθετες οντότητες. Δεν υπάρχει τίποτα που να ξεχωρίσει τα κουαρκς μας από τα υπόλοιπα.
Ακόμα και το πού τελειώνει το σώμα μας και αρχίζει το "περιβάλλον", είναι σχετικό: σε κβαντικό επίπεδο κανένα σωματίδιο δεν έχει σαφή θέση στο χώρο. Πού τελειώνουν τα κβάντα που αποτελούν το σώμα μας (που βασικά αλλάζουν κατά φανταστικομύρια κάθε χρονική στιγμή) και αρχίζουν αυτά του υπόλοιπου σύμπαντος;
Η πραγματικότητα είναι πως δεν είμαστε έρμαια ούτε των ενστίκτων μας, μήτε του περιβάλλοντος, αλλά των... νόμων της φυσικής των στοιχειωδών σωματιδίων. Είμαστε κομμάτια του σύμπαντος και υπάρχουμε ως ξέχωρες οντότητες, βασικά, μόνο στη φαντασία μας. Απλά, εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης είχαν ως αποτέλεσμα να έχουμε έναν εγκέφαλο, και προκειμένου αυτός ο εγκέφαλος να μπορεί να ελέγξει το σώμα και να εξασφαλίσει την επιβίωσή του έπρεπε να βγει προ-προγραμματισμένος να πιστεύει πως το σώμα που ελέγχει (μέχρι εκεί που φτάνει το νευρικό σύστημα) είναι κάτι ξέχωρο από το υπόλοιπο περιβάλλον. Δεν ισχύει κάτι τέτοιο όμως.
Σκέψου, αγαπητέ αναγνώστη που κατάφερες και διάβασες μέχρι αυτό το σημείο: θα θεωρούσες ως άτομο με σώας τας φρένας κάποιον που θα ζητούσε την αποποινικοποίηση του φόνου με επιχειρήματα του τύπου, "κανένας δεν πεθαίνει γιατί τα άτομα που μας αποτελούν θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν στο σύμπαν"; Ή κάποιον που θα επικαλείτο τη ματαιότητα της ύπαρξης και το πόσο είμαστε έρμαια των νόμων της φυσικής, για να πείσει πόσο πολύ "δεν είναι κακό" να σφάξεις μια οικογένεια;
Όποιος και να ισχυριζόταν στα σοβαρά ότι δεν είναι κακό να σφάζουμε και να βιάζουμε επειδή η ζωή είναι μάταιη, επειδή "υπάρχουμε" μόνο στη φαντασία μας, και επειδή κανένας δεν είναι πραγματικά υπεύθυνος για αυτά που κάνει, θα κατέληγε συνομιλητής ψυχιάτρων και θέμα πτυχιακών φοιτητών της ψυχολογίας. Για τον απλό λόγο ότι θα είχε πιάσει το ζήτημα σε λάθος επίπεδο. Το να είμαστε υπερβολικά πραγματιστές και να εμπλέκουμε τα φιλοσοφικά και κόσμικα με τα κοινωνικά, οδηγεί σε παράλογες, έως και ψυχασθενικές, απόψεις.
Σε πραγματιστικό επίπεδο, μάλλον κανένας δεν υπεύθυνος για τις πράξεις του, ούτε έχει κάποια επιρροή στο περιβάλλοντα κόσμο και είναι απλά έρμαιό του (αν και υπάρχει ένα παραθυράκι* που αφήνει κάποια πιθανότητα για το αντίθετο) . Δεν χρειάζεται καν να μιλήσουμε για ένστικτα, γονίδια, και κοινωνικό περίγυρο: όλα είναι αλληλεπιδράσεις σωματιδίων. Αυτό όμως ισχύει πραγματιστικά. Κοινωνικά... ισχύουν άλλοι κανόνες , και μας νοιάζουν άλλα πράγματα.
Κοινωνικά, αυτό που μας νοιάζει είναι αυτό που είμαστε -είτε έχει ελεύθερη βούληση και ατομικότητα είτε όχι- να επιβιώνει και να είναι χαρούμενο, και κάτι τέτοιο προϋποθέτει μια λειτουργική κοινωνία. Αν κάποιο άλλο μέλος του γένους μας δημιουργεί πρόβλημα σε αυτή ή σε εμάς προσωπικά, θα τιμωρηθεί ανεξάρτητα από το αν επέλεξε κάτι τέτοιο ή όχι. Σε κοινωνικό επίπεδο, το φιλοσοφικό ερώτημα του κατά πόσον έχουμε ελεύθερη βούληση είναι αδιάφορο.
*[ Όσον αφορά την ελεύθερη βούληση, ορισμένοι διατείνονται πως έχουν βρει τη λύση στο πρόβλημα του κατά πόσον υπάρχει σε ένα ντετερμινιστικό σύμπαν. Ο κόσμος των σωματιδίων είναι χαοτικός και λειτουργεί με βάση πιθανότητες (βλ. αρχή απροσδιοριστίας του Heisenberg) -ως εκ τούτου ίσως υπάρχουν κάποια περιθώρια ελεύθερης βούλησης. Αφού τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο σε σωματιδιακό επίπεδο, επιλέγοντας συνειδητά (αν δεχτούμε ότι το επιλέγεις εσύ) να κάνεις οτιδήποτε, διαταράσσεις σωματίδια και μεταβάλλεις τη πιθανότητα να αλληλεπιδράσουν κάπως, και είναι και αυτά έρμαιά σου, όχι μόνο εσύ δικό τους. Ιδού το παραθυράκι.
Δεν είναι σκοπός του παρόντος κειμένου να αντιπαρατεθεί ή υποστηρίξει αυτή τη θέση, αλλά γεγονός είναι πως για λόγους ευκολίας δεν λαμβάνουμε υπόψιν τι συμβαίνει με τα σωματίδια και τα άτομα, και ίσως η πιθανοκρατία τους να μας αφήνει κάποια περιθώρια να μιλήσουμε για ελεύθερη βούληση. Για τους σκοπούς του κειμένου θα δεχτούμε πως είναι έτσι. ]
Συγχύσεις και παρανοήσεις
Είναι ολέθριο, από λογική σκοπιά, να λαμβάνουμε υπόψιν σε κοινωνικό επίπεδο πράγματα που σχετίζονται με το πραγματιστικό -όπως το ότι δεν επιλέγουμε αυτά που κάνουμε. Σιγά μην αρχίσουμε να ελευθερώνουμε μαζικά φονιάδες και βιαστές επειδή "δεν φταίνε αυτοί, αλλά οι αλληλεπιδράσεις των ηλεκτρονίων". Εξίσου "πυροβολημένο" είναι και να τους μειώνουμε τις ποινές επειδή "δεν φταίνε αυτοί, αλλά γονίδια/οικογενειακό περιβάλλον/εγκεφαλικές δυσλειτουργίες".
Στα Αμερικάνικα δικαστήρια οι δικηγόροι επικαλούνται εγκεφαλικές δυσλειτουργίες και προβληματικό οικογενειακό περιβάλλον για να εξασφαλίσουν μειωμένες ποινές στους πελάτες τους. Σε ορισμένες πολιτείες μάλιστα, αν ένας βιαστής και φονιάς αποδειχθεί νοητικά καθυστερημένος μπορεί να αποφύγει τη θανατική ποινή και να τη "σκαπουλάρει" με ισόβια. Οι εγκληματίες αυτής της κατηγορίας λοιπόν, πρακτικά, γλυτώνουν τη θανατική ποινή επειδή βγήκαν καθυστερημένοι. Για μια επιλογή που δεν έκαναν, για ένα καθαρά τυχαίο γεγονός, γλυτώνουν τη θανατική ποινή που τους αξίζει για το έγκλημα που επέλεξαν συνειδητά να διαπράξουν.
Θα έλεγε κανείς ότι, σε αυτές τις πολιτείες, όσοι καταδικάζονται σε θάνατο, θανατώνονται επειδή εγκλημάτισαν... χωρίς να είναι καθυστερημένοι. Γιατί, ως γνωστόν, ένας καθυστερημένος εγκληματίας είναι πιο καλόψυχος από έναν ευφυή τέτοιο, και αξίζει πιο "μαλακές" ποινές. Πού είναι η δικαιοσύνη -ή ακόμα και η λογικοφάνεια- σε αυτό; Τη στιγμή μάλιστα που αποδεδειγμένα δεν ευθύνεται η νοητική καθυστέρηση για τα διαπραχθέντα αδικήματα, αφού η συντριπτική πλειοψηφία των καθυστερημένων δεν πειράζει μύγα.
Αντίστοιχα για εκείνους που μεγάλωσαν σε προβληματικά περιβάλλοντα. Υπάρχουν χιλιάδες που μεγάλωσαν σε προβληματικές οικογένειες, αλλά ούτε το 1/10 εξ'αυτών δεν κατέφυγε στις ληστείες, το εμπόριο ναρκωτικών, και τους φόνους. Απλά, για διάφορους λόγους εκείνοι που ανήκουν σ'αυτή τη κατηγορία έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να επιλέξουν μια τέτοια ζωή. Η επιλογή όμως παραμένει δική τους.
Και ακόμα και αν δεν είναι, όπως ανέφερα και παραπάνω, ακόμα και αν τελικά οι μπιχεϊβιοριστές (behaviorists) είχαν δίκιο και είμαστε όντως μηχανικά-αυτόματα, απόλυτα προβλέψιμα στις ανταποκρίσεις στα ερεθίσματα αν υπάρχει η υπολογιστική ισχύς και συνυπολογιστούν όσα μπορούν να χαρακτηριστούν ως ερεθίσματα, το ζητούμενο σε μια κοινωνία είναι η βιολογική επιβίωση και ευημερία των μελών της. Όσα από αυτά τα μέλη είναι προβληματικά και παρεμποδίζουν τη λειτουργία της, θα τιμωρηθούν είτε το επέλεξαν, είτε όχι.
Όποια από τις δυο λογικές οδούς και να διαλέξουμε -συμπεριφορικός ντετερμινισμός ή όχι-, το συμπέρασμα είναι το ίδιο: ο εγκληματίας θα τιμωρηθεί. Για βοήθεια μπορούμε να μιλήσουμε αν και μόνο αν το αδίκημα δεν είναι σπουδαίο ή το διέπραξε από ανάγκη (π.χ., ένας άστεγος που κλέβει ένα κρουασάν ή ένας πολύτεκνος άνεργος που καταφεύγει στο να σπρώχνει μικροποσότητες ουσιών) -που είναι και η μόνη κατηγορία εγκλήματος στην οποία μπορούμε να μιλήσουμε για βοήθεια.
Η άλλη θλιβερή παρατήρηση έγκειται στο ότι ολοένα και περισσότεροι διαπράττουν το λογικό αυτό σφάλμα, της σύγχυσης των επιπέδων (γενετικό και ψυχολογικό με κοινωνικό) και, σαν να μην έφτανε, αυτό, πέφτουν θύματα μιας ακόμα λογικής πλάνης: τη πεποίθηση πως όσο πιο "μαλακή" και "ευρωπαϊκή" είναι μια ποινή, τόσο πιο δίκαιη και λογική είναι. Επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω πόσο κάλπικο είναι το νόμισμά σας.
Δεν νομίζω να διαφωνούμε στο ότι η ποινή ενός αδικήματος δεν πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερη από τη βλάβη που προξενήθηκε, αλλά ούτε και πολύ μικρότερη, σωστά; Αν κλέψεις μια σοκολάτα (πράξη διάρκειας λίγων δευτερολέπτων και πρόκληση ζημιάς ηκίστου αξίας), η ποινή σίγουρα δεν πρέπει να είναι να σου κόψουν το χέρι (που κρατάει μια ζωή και σε καταστρέφει σε όλα τα επίπεδα). Αυτό θα ήταν άδικο, γιατί θα ήταν μια δυσανάλογα άγρια ποινή σε σχέση με το αδίκημα. Η θεμελιωδέστερη αρχή της δικαιοσύνης είναι να υπάρχει μια αναλογία αδικίας και ποινής -όχι απαραίτητα κατά το "οφθαλμόν αντί οφθαλμού", αλλά όταν καταστρέφεις ηθελημένα μια ζωή να καταστρέφεται και η δική σου.
Αν δεχτούμε αυτό ως αξιωματική αρχή, για ποιο λόγο να θεωρήσουμε δικαιότερη μια "μαλακή" ποινή και μια δεύτερη ευκαιρία για έναν, ας πούμε, κατά συρροή βιαστή και φονιά;
Ας δεχτούμε ότι αν το έκανες μονάχα μια φορά, αξίζεις μια δεύτερη ευκαιρία. Ας πούμε πως όταν έκανες ό,τι έκανες ήσουν πολύ μικρός σε ηλικία και στο μεταξύ έχεις γίνει άλλος άνθρωπος, ή ότι σου όπλισε το χέρι κάποια μεγάλη αδικία από μέρους αυτού που σκότωσες, ή ότι έβλαψε την οικογένειά σου και πήρε αυτό που άξιζε. Μια δεύτερη ευκαιρία για κάποιον που διέπραξε έναν βιασμό ή φόνο, είναι κάπως λογική και ανθρωπιστική.
Ισχύει το ίδιο και για κάποιον που έχει διαπράξει πολλούς; Κάποιος που διέπραξε τέσσερις βιασμούς και έξι φόνους, βγαίνοντας απ'τη φυλακή μετά από τα 25 χρόνια κάθειρξης που είναι το μέγιστο χρονικό διάστημα παραμονής στη μπουζού στο "ανθρωπιστικό" μας μπουρδελιστάν, έχει δεύτερη ευκαιρία ή δέκατη; Όταν οι Νορβηγοί αποφυλακίσουν τον Breivik αφότου παρέλθουν 21 χρόνια παρουσίας του στη φυλακή, θα είναι δίκαιο ο "άνθρωπος" που κατέστρεψε δεκάδες οικογένειες και δεσμούς να κυκλοφορήσει πάλι ελεύθερος; Ήταν ανθρωπιστική η αποφυλάκιση του Κατσούλα και του Παπαχρόνη, που υπήρξαν κατά πραγματική συρροή εγκληματίες;
Οι ποινές πρέπει να είναι ανάλογες και αντάξιες των αδικημάτων, και πολλές φορές το ανάλογο και αντάξιο είναι... ο θάνατος. Η αξιωματική αρχή ότι οι αυστηρές και οι θανατικές ποινές είναι εξ'ορισμού άδικες προϋποθέτει να αφεθεί κατά μέρους η θεμελιωδέστερη αρχή της δικαιοσύνης -που απαντά τέλεια τόσο στη λογική όσο και στο συναίσθημα- περί αναλογίας αδικήματος-ποινής, και βασίζεται σε μια αυθαίρετη προκατάληψη σε βάρος των αυστηρών ποινών. Τις θεωρεί εξ'ορισμού άδικες, χωρίς να προσφέρει κάποια ουσιώδη λογική τεκμηρίωση επ'αυτού. Είναι πραγματικά θλιβερό που εκείνοι που υποστηρίζουν τη θανατική ποινή στην Ευρώπη είναι ως επί το πλείστον αμόρφωτοι: είναι λες και μας έχουν κάνει πλύση εγκεφάλου να συνδέουμε τα περί θανατικής ποινής με αγραμματοσύνη και να θέλουμε να το παίξουμε... διαννοούμενοι υποστηρίζοντας τις δεύτερες ευκαιρίες σε κάθε προβληματικό και ψυχασθενή.
(Υπάρχει ομολογουμένως το πρόβλημα του τι εννοούμε όταν λέμε για "σωστές" αναλογίες εγκλημάτων-ποινών. Μια ληστεία, φερ'ειπείν, με πόσα χρόνια φυλάκισης αποπληρώνεται; Είναι χειρότερος αυτός που ληστεύει ένα σουπερ-μαρκετ χωρίς να βλάπτει κανέναν από όσους είναι μέσα, και παίρνει "λεία" 1000 ευρώ, ή αυτός που ληστεύει για 20 αλλά σπάει τα μούτρα μιας γριούλας μέσα στο ίδιο της το σπίτι; Πάντως, σε πρακτικό επίπεδο, όταν έχουμε να κάνουμε με κατά πραγματική συρροή δολοφόνους η λύση είναι απλή. )
Τεράστιο λάθος. "Ανθρωπιστική" ποινή δεν συνεπάγεται απαραίτητα και δίκαιη, και σε ορισμένες περιπτώσεις οι πρωτόγονες ποινές είναι και οι καταλληλότερες. Δεν υπάρχει κανένα μονοπάτι της λογικής που οδηγεί στις αυθαιρεσίες περί "δεύτερων ευκαιριών" που "αξίζουν" ακόμα και οι πιο άγριοι εγκληματίες, παρά μόνο το ότι η συνολική τεστοστερόνη των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών βρίσκεται στα τάρταρα.
Συνοψίζοντας
Η εγκληματικότητα, όπως αποδεικνύουν οι στατιστικές των τελευταίων δεκαετιών και όχι μόνο, εξαρτάται πιότερο από το κοινωνικό περιβάλλον, αν και είναι αδιαμφισβήτητος και ο ρόλος των γονιδίων και της χημείας του σώματος. Μέσω των γονιδίων κληρονομείς, όπως το έθεσε ένας συνομιλητής, τη πιθανότητα να γίνεις εγκληματίας, ανάλογα με τα ερεθίσματα που θα δεχθείς -χωρίς κάτι τέτοιο να είναι απαραίτητο πως θα συμβεί. Υπάρχουν πολλοί με κακά βιώματα και καταγωγή από εγκληματίες, που όμως ουδέποτε πείραξαν συνάνθρωπό τους -όπως υπάρχει και το αντίθετο άκρο των απόλυτα φυσιολογικών που διέπραξαν ειδεχθή εγκλήματα.
Τα περί ντετερμινισμού -είτε αυτός είναι κοινωνικός και ψυχολογικός, είτε είναι γονιδιακός- δεν μειώνουν ούτε ελάχιστα την ατομική ευθύνη των εγκληματιών για τη πράξη τους. Ο εγκέφαλος είναι αρκετά σύνθετος για να μπορούμε να ισχυριστούμε πως διαθέτει ελεύθερη βούληση, και η επίκληση του γονιδιακού ή λόγω εγκεφαλικών δομών ντετερμινισμού ως "ελαφρυντικό" είναι εξίσου τραβηγμένη με την επίκληση... των αλληλεπιδράσεων των στοιχειωδών σωματιδίων που μας αποτελούν και την απουσία ελέγχου μας πάνω σ'αυτά, για τον ίδιο σκοπό. Δεν στέκει και ούτε υπάρχει λόγος να κατεβαίνουμε σε τόσο χαμηλά επίπεδα της φύσης για να περιγράψουμε τη συμπεριφορά μακροδομών.
Για βοήθεια σε εγκληματίες μπορούμε να μιλήσουμε μονάχα σε περιπτώσεις ένδειας, και ο ψυχικός τους κόσμος, το γενετικό τους υπόβαθρο, και οι διανοητικές τους ικανότητες, δεν μπορούν να αποτελέσουν ελαφρυντικά για τυχόν εγκλήματα. Για τα ψυχολογικά, ας απευθύνονταν σε ψυχολόγο· για το γενετικό υπόβαθρο, το να λειτουργεί ως ελαφρυντικό είναι εξίσου άδικο με το να λειτουργεί ως επιβάρυνση -όσο παράλογο και άδικο είναι να μετράς εις βάρος κάποιου σε δικαστήριο το ότι γεννήθηκε με γονίδια μαύρου, άλλο τόσο παράλογο και άδικο είναι να μετράς υπέρ του το ότι γεννήθηκε με γονίδια εγκληματία· για τις ικανότητες, είναι φοβερά βλακώδες να λαμβάνονται υπόψιν τη στιγμή που επηρεάζουν μόνο πολύ έμμεσα την ροπή κάποιου προς το έγκλημα.
Οι ποινές που πρέπει να μοιράζονται, ως εκ τούτου, πρέπει να είναι επιεικέστατες για όσους κατέφυγαν στο έγκλημα από ανάγκη, και αυστηρότατες για τους κατά συρροή διαπράξαντες ειδεχθή εγκλήματα. Οι πρωτόγονες ποινές της καταδίκης σε θάνατο, δεν είναι απαραίτητα άδικες: αποτελεί λογικό σφάλμα και αυθαιρεσία το να θεωρούνται ως εξ'ορισμού δίκαιες οι επιεικείς ποινές και ως εξ'ορισμού άδικες οι αυστηρές.
Τέλος, θα κλείσω με μια ακόμα σκέψη για την εγκληματικότητα. Απολογούμαι εκ των προτέρων για την υπεραπλούστευση της πιθανής εξελικτικής μας ιστορίας και τυχόν ανακρίβειες.
Οι μακρινοί μας πρόγονοι στη σαβάννα, και πολύ νωρίτερα στα βάθη των ωκεανών, είχαν περιορισμένους πόρους προς χρήση. Είτε οι πόροι ήταν τα θηλυκά, είτε ήταν η τροφή, ο περιορισμός τους συνεπάγετο την ανάπτυξη μηχανισμών που θα τους εξασφάλιζαν πιο εύκολα. Τα αρσενικά της οικογένειας των ανθρωπιδων (hominidae) τείνουν να είναι σωματικά ισχυρότερα από τα θηλυκά -με τη δυσαναλογία μεταξύ σωματικής ρώμης αρσενικών και θηλυκών μελών να αντικατοπτρίζει πιθανότατα την αριθμητική δυσαναλογία αυτών ή τις κοινωνικές τους δομές. Και αυτό αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου μηχανισμού.
Οι γορίλλες, σωματικά πολύ μεγαλύτεροι από τις γοριλλίνες γαρ, εξελίχθηκαν σε περιβάλλον που υπήρχε ιεραρχία στα αρσενικά και ίσως περιορισμένος αριθμός θηλυκών. Σε αυτή την ιεραρχία, που εξαρτάτο από τη σωματική διάπλαση και την επιθετικότητα, πρόσβαση στα θηλυκά είχαν οι πιο ογκώδεις και επιθετικοί γορίλλες και ως εκ τούτου ήταν εκείνοι που άφηναν περισσότερους απογόνους. Έτσι, τα αρσενικά αυτού του είδους κατέληξαν να βγαίνουν πολύ μεγαλύτερα από τα θηλυκά και ασύγκριτα επιθετικότερα, γιατί κληρονόμησαν τα γονίδια των σωματωδων και επιθετικών γορίλλων προγόνων τους που πολλαπλασιάστηκαν. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τους ανθρώπους, έστω και σε μικρότερο βαθμό.
Όταν οι πόροι είναι περιορισμένοι -ή δεν διαμοιράζονται δίκαια-, το πλεονέκτημα το έχουν πάντοτε οι επιθετικότεροι και οι πιο εγωιστές. Ο πίθηκος που δεν θα διστάσει να κοπανήσει έναν άλλο πίθηκο για να του κλέψει τις μπανάνες και να τις φάει μονάχος του, πιθανότατα θα εξασφαλίσει περισσότερους απογόνους, είτε λόγω καλής διατροφής, είτε επειδή εντυπωσιάζει τα θηλυκά με τη δύναμή του.
Αντίστοιχα, σε ένα άγριο περιβάλλον, ο άνθρωπος που δεν θα νοιαστεί για το συνάνθρωπο και θα επιλέξει να τον κλέψει ή να τον ληστέψει για να εξασφαλίσει περισσότερους πόρους, ή και διαδώσει τα γονίδιά του βιάζοντας θηλυκά της δικής του ή κάποιας αντίπαλης φυλής, είναι εκείνος που θα κάνει περισσότερα παιδιά, που με τη σειρά τους θα φέρουν τα γονίδια του εγωισμού και της επιθετικότητάς του. Σίγουρα σε περιόδους ξηρασίας, φυσικών καταστροφών και άλλων αιτιών περιορισμού πόρων, εκείνοι που θα βγήκαν ζωντανοί και με μεγαλύτερο αριθμό απογόνων θα ήταν οι επιθετικότεροι και πιο εγωιστές.
Ίσως η απληστία και η επιθετικότητα να είναι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος χαραγμένες στο DNA μας, ο μακρινός απόηχος ενός ξεχασμένου παρελθόντος που μας σφυρηλάτησε, και απλώς να περιμένουν τις συνθήκες για να αναδυθούν στην επιφάνεια. Ίσως η μόνη μας διαφορά από τους χειρότερους εγκληματίες να είναι ότι είμαστε καλύτεροι στο να κρατάμε το τέρας αλυσοδεμένο.
-------------------------------------------------
©George Malandrakis
All rights reserved
All rights reserved
Οφείλω να τονίσω πως, επίσης για εξελικτικούς λόγους, στη φύση του ανθρώπου ενυπάρχει και ο αλτρουισμός, και η συμπόνια. Από εκεί και έπειτα το θέμα είναι τι θα βγάλουμε προς τα έξω.
ΑπάντησηΔιαγραφή